Սեռական հորմոնների դերը քրոնիկական գեներալիզացված պարօդոնտիտի պաթոգենեզում

Հորմոններ են կոչվում ֆիզիոլոգիապես ակտիվ նյութերը, որոնք արտադրվում են հատուկ օրգաններով կամ մասնագիտացված բջիջների խմբերով, մտնում արյուն և ուրույն ազդեցություն են գործում առանձին օրգանների և հյուսվածքների ֆունկցիաների վրա։ Ազդելով կենսաբանական թաղանթների թափանցելիության, բջջի գենետիկ ապարատի և ֆերմենտների ակտիվության վրա, հորմոնները մասնակցում են հոմեոստազի պահպանմանը, ազդում են աճի, զարգացման, պսիխիկայի, բոլոր օրգանների ֆունկցիոնալ ակտիվության վրա։ Ինչպես նշվեց հորմոնները պատասխանատու են զանազան ֆիզիոլոգիական պրոցեսների համար։

Հյուսվածքների վրա հորմոնններն իրենց ազդեցությունը թողնում են համապատասխան ռեցեպտորների միջոցով։ Պարօդոնտի հյուսվածքներում հայտնաբերվել են ռեցեպտորներ սեռական հորմոնների՝ անդրոգենների, էստրոգենների, պրոգեստերոնի նկատմաբ։ Հետևաբար էնդոկրին համակրգի մասնավորապես սեռական համակարգի հորմոնների դիսբալանսը կազդի պարօդոնտի հյուսվածքների վրա և կբերի պարօդոնտում ախտաբանական փոփոխություւների։ Ստերոիդ սեռական հորմոնները՝ էստրոգեն ,էստրադիոլ ,պրոգեստերոն ,տեստոստերոն, դիհիդրոտեստոստերոն, անդրոստենդիոն, դիհիդրոէպիանդրոստենդիոն ազդում են ոսկրային հյուսվածքի հանքային կազմի նյութափոխամակության վրա։ Վերը նշված հորմոններից պարօդոնտի հիվանդությունների ժամանակ առավել կարևոր է էստրոգենի, տեստոստերոնի և պրոգեստերոնի դերը։Կնոջ օրգանիզմում էստրոգենը և պրոգեստերոնը պատասխանատու են մի շարք ֆիզիոլոգիական պրոցեսների համար։ Էստրոգենների ազդեցությամբ տեղի է ունենում առաջնային և երկրորդային սեռական հատկանիշների ձևավորումը։

Պրոգեստերոնը արյան հուն  է անցնում դաշտանային ցիկլի երկրորդ կեսում և հղիության ժամանակ ինչպես նաև ճնշում է ֆոլիկուլոխտնիչ հորմոնի արտադրությունը։Պետք է նշել որ թե պրոգեստերոնը թե էստրոգենը ունեն անաբոլիկ ազդեցություն և նպաստում են օրգանիզմի աճին։

Վերը նշված հորմոնները ազդում են տարբեր օրգանների և օրգան համակարգերի վրա այդ թվում բերանի խոռոչի։ Ինչպես նշվեց օստեոբլաստների վրա հայտնաբերվել են էստրոգենային ռեցպտրներ, որի շնորհիվ էստրոգեններն ուղղակի ազդեցություն են ունենում ոսկրային հյուսվածքի հանքային կազմի նյութափոխանակության վրա։ Էստրոգենային ռեցեպրներ հայտնաբերվել են նաև ֆիբրոբլաստներում և պերիոդոնտալ կապանում։ Կլինիկորեն ապացուցված է որ միևնուն քանակության ատամնափառ ունեցող պացիենտների մոտ պարոդնոտիտ ավելի հաճախ զարգանում է այն պացինետների մոտ որոնք ունեն էստրոգենների ավելի ցածր մակարադակ։Արյան մեջ բավարար քանակությամբ էստրոգենների առկայության դեպքում նվազում է բորբոքային միջնորդանյութների ակտիվությունը, որը կարող է բացատրվել էստրոգենների և պրոլակտինի ունեցած ազդեցությամբ պրոստագլանդինների վրա։Էստրոգեններիի քանակության փոփոխությունը արյան մեջ ազդում նաև արյունատար անոթների վրա։ Էստրոգենների ազդեցությամբ տեղի է ունենում արյունատար անոթների պատերի բջիջների K-ական անցուղիների թափանցելիության մեծացում և դոզակախյալ հիպերբևեռացում։ Էստրոգենները զգալիորեն մեծացնում են անոթների էնդոթելի կողմից NO-ի սեկրեցիան։ Վերը նշված պրոցեսները հանգեցնում են արյունատար անոթների լայնացմանը և հյուսվածքների արյունամատակարաման և սնուցման լավացմանը։ Էստրոգենների քանակի իջեցումը հանգեցնում են վերը նշված պրոցեսների խանգարամանը պարօդոնտում և կարող է  նպաստել ախտաբանական դիստրոֆիկ պրոցեսների զարգացմանը։

Էստրոգենները պարօդոնտի վրա թողնում են հետևյալ ազդեցությունը՝

• հանդիսանում են պրոբորբոքային մեդիատրների սինթեղզի ինհիբիտրներ,
• նվազեցնում են բջջային իմունիտետն ապահովող T լիմֆոցիտների քանակը,
• ոսկրածուծում ճնշում են լեյկոցիտների սինթեզը,
• ճնշում են պոլիմորֆ-կորիզային նեյտրոֆիլների (ՊՄՆ) քեմոտաքսիսը,
• ուժեղացնում են  ՊՄՆ-ի ֆագոցիտոզը:

Մյուս հորմոնը որը ուղղակի ազդեցություն ունի պարօդոնտի վրա պրոգեստերոնն է։

Պրոգեստերոնը ակտիվորեն մասնակցում է ոսկրային նյութափոխանանկությանը և ազդում ոսկրի սինթեզի և ռեզորբցիայի վրա։ Պրոգեստերոնը կարող է իր ազդդեցությունը ունենալ ուղղակիորեն ազդելով օստեոբլաստների պրոգեստերոնային ռեցեպրների վրա կամ էլ անուղղակիորեն ՝ մրցակցային մեխանիզմով ազդելով գլյուկոկորտիկոիդային ռեցեպտորների վրա։ Պրոգեստերոնը մրցակցային մեխանիզմով կարող է միանալ պարօդոնտում տեղակայվաած օստեոբլաստների գլյուկոկորտիկոիդային ռեցեպտորների հետ, դրանով իսկ կանխելով գլյուկոկորտիկոիդներով ինդուկցված օստեոպորոզը։

Պրոգեստերոնը պարօդոնտի վրա թողնում է հետևյալ ազդեցությունը՝

• մեծացնում է պրոստոգլանդինների սինթեզը
• լնդային հեղուկում մեծացնում է պոլիմորֆ-կորիզային լեյկոցիտների և PGE2-ի քանակությունը
• ընկճում է գլյուկոկորտիկոիդների հակաբորբոքային ազդեցությունը
• կարգավորում է կոլագենի և այլ սպիտակուցների սինթեզը
• կարգավորում է պերիոդոնտի ֆիբրոբլաստների նյութափոխանակությունը
• մեծացնում է անոթների թափանցելիությունը:

Արական սեռական հորմոնները պատասխանատու են մկանային համակարգի զարգացման, առաջնային և երկրորդային  սեռական հատկանիշների ձևավորման համար։ Անդրոգենները սինթեզվում են ամորձիների սեկրետոր բջիջների ՝ Լեյդիկի բջիջների կողմից։ Անդրոգեններ արտադրվում է նաև մակերիկամների կեղևի կողմից։ Սակայն ամորձիների կողմից արտադրված տեստոստորոնը կենսաբանորեն ավելի ակտիվ է։Նրանց սեկրեցիան կարգավորվում է ԱԿՏՀ և գոնադոտրոպ հորմոնների կողմից։ Մակերիկամի կեղևի կողմից արտադրվող անդրոստենդիոնը հանդիսանում է տեստոստերոնի և էստրոգենի աղբյուր։ Տղամարդկանց մոտ այն հանդիսանում է էստրոգենի շատ կարևոր աղբյուր, ինչպես նաև նրա դերը կարևորվում է կանանց մոտ հետդաշտանային շրջանում։ Պարօդոնտում հայտնաբերվել են սպեցիֆիկ ընկալիչիներ տեստոստերոնի նկատմամբ։ Հայտնի է որ լնդերի բորբոքային պրոցեսների ժամանակ ֆիբորոբլաստների վրա առկա ռեցեպտրների քանակը շատանալու հակում ունի։

Տեստոստերոնն ունի անաբոլիկ ազդեցություն պարօդոնտալ հյուսվածքների վրա ։Տեստոստերոնը ևս մասնակցում է ոսկրային հյուսվածքի նյութափոխանակությունը։

Տեստոստերոնը պարօդոնտալ հյուսվածքների վրա ունի հետևյալ ազդեցությունները՝

• խթանում է օստեոբլաստների և ֆիբրոբլաստների գործունեությունը,
• խթանում է օստոբլաստների պրոլիֆերացիան և տարբերակումը,
• բորբոքման ժամանակ ընկճում են IL-6-ի արտաադրությունը,
• ընկճում են պրոստոգլանդինների սեկրեցիան,
• բարձրացնում են OPG-ի կոնցենտրացիան:

Օստեոսինթեզը և ռեզորբցիան պայմանավորված է օստեոբլաստների և օստեոկլատների գործունեությամբ։ Օստեոկլաստները ակտիվացնող գործոններից է RANKL որոնք միանալով օստեոկլասների թաղանթին տեղակայված RANK ռեցեպտորներին ակտիվացնում են տրանսկրիպցիայի գործոններին ինչը հանգեցնում է օստոկլաստների ակտիվացմանը և ոսկրի ռեզորբցիային։

Օստոպրոտեգրինը գլիկոպրոտեին է, որը հանդիսանում է RANKL համար կեղծ ռեցեպտոր։ Մրցակցային մեխանիզմով RANKL միանալով OPG-ի հետ, կարծես հայտնվում են ,,թակարդում,,։ Վերը նշված մեխանիզմով OPG-ը խոչընդոտում է RANK ռեցեպտորների և RANK լիգանդների միջև կապը դրանով իսկ խանգառելով օստոկլաստների ակտիվացումը և ոսկրի ռեզորբցիան։

Այսպիսով պարօդոնտում տեստոստերոնը բարձրացնելով OPG-ի կոնցենտրացիան արգելակում է օստոկլաստների ակտիվացումը ինչը իր հերթին կընկճի ոսկրի ռեզորբցիան։Հետազոտությունների արդյունքում պարզվել որ էստրոգենների բարձր կոնցենտրացիան արյան մեջ ևս հանգեցնում է OPG-ի սինթեզի ուժեղացմանը, մինչդեղ պարատ հորմոնը նվազեցնում է OPG-ի կոնցենտրացիան արյան շիճուկում։
Այս տվյալները թույլ են տալիս պնդել OPG-ի կարևոր դերի մասին որպես ոսկրային նյութափոխանակության մեդիատրի, ընդգծելով անդրոգենների կարևոր դերը ոսկրային նյութափոխանակության հոմեոստազի պահպանամն մեջ։

Սեռական հորմոնների ազդեցության ինտեսնիվությունը և բնույթը պարօդոնտի վրա կախված է մի շարք հանգամանքներից՝ սեռից ,տարիքից, հորմոնալ պրեպարատներից։

Հայտնի է որ կանայք շատ ավելի են հակված օստոպորոզի զարգացմանը քան տղամարդիկ։ E. Leu-ի տվյալներով, օստեոպորոզով տառապող հիվանդների 80%-ը կանայք են։ Կանանց մոտ հետդաշտանային հիպոէստրոգենեմիայով պայմանավորված օրգանիզմում տեղի ունեցող համակարգային փոփոփոխությունները ուղղակիորեն ազդում են ինչպես ատամի կակղանի, պարօդոնտի հյուսվածքների վրա այնպես էլ ամբողջ ոսկրային համակարգի այդ թվում դիմածնոտային համակարգի վրա ։Հիպոէստրոգենեմիայով պայմանավորված ոսկրային ռեզորբցիայի դեպքում դիտվում է սպունգանման նյութի արագ նոսրացում որից հետո կորտիկալ թիթեղի դանդաղ ռեզորբցիա։

ՈՒսուոմնասիրվել են տարիքի հետ կապված կանանց և տղամարդկանց ալվոլյար ելունի բարձրության փոփոխությունները և պարզվել է որ կանանց մոտ ալվոլյար ելունը ավելի շատ է ենթարկվում ռեզորբցիայի։ Ինչը կապված է հետդաշտանային շրջանում արյան մեջ շրջանառող էստրոգենների կոնցենտրացիայի նվզմամբ պայմանավորված ալվեոլյար ոսկրի ելունի բարձրության  և ոսկրի խտության նվազման հետ ։
Տարիքի հետ կապված սեռական հորմոնների քանակի փոփոխություններով պայմանավորված պարօդոնտում դիտվող փոփոխություններն ավելի բնորոշ են կանանց։Սեռական հասունացումը ,մենստրուացիոն ցիկլերը ,հղիությունը, մենոպաուզան, օրալ հակաբեղմնավորիչների օգտագործումը հանգեցնում են օրգանիզմի հորմոնալ վերակառուցման և ավելի խոցելի են դարձնում կանանաց պարօդոնտի հիվանդությունների առաջացման տեսանկյունից։

Եվրոպոիդ ռասայում մենոպահուզան միջինում սկսվում է 45-50 տարեկանում, և հաշվի առնելով ներկայիս կյանքի տևողությունը, կանանց կյանքի 30-40%-ը բաժին է ընկնում հետդաշտանային շրջանին։ Կարևոր է նշել որ  կնոջ օրգանիզմում տարիքային հորմոնալ փոփոխությունները համարվում է ֆիզիոլոգիական պրոցես, սակայն հորմոնների քանակի փոփոխությունները, տատանումները շատ հաճախ հանգեցնում են ինքնազգացողության վատացման և կյանքի որակի իջեցման։  Էստրոգենները ուղղակիորեն ազդում են բազում օրգան համակարգերի վրա։ Էստրոգենային ռեցեպտորներ հայտնաբերվել են ոսկրային հյուսվածքում, գլխուղեղի բջիջներում, սրտամկանում, լնդի էպիթելիալ հյուսվածքի բազալ շերտում  ինչպես նաև բերանի խոռոչի այլ հյուսվածքներում այդ թվում անոթներում։

Կարևոր է նաև նշել որ այդ տատանումները բացասաբար են անրադառնում նաև տղամարդկանց առողջության վրա։ Կանանց մոտ մենոպաուզայում դիտվող օստեոպարոզը, որը շատ ավելի հազվադեպ հանդիպում է նաև տղամարդկանց մոտ, պարօդոնտի վրա թողնում է հետևյալ ազդեցությունները․

• Վերքերի դժվար լավացում
• Ծնոտներում հանքային տարրերի քանակի նվազում
• Պարօդոնտոզի և ատամների շարժունակության հանդիպման հաջախականության մեծացում

Մենոպաուզային հաջորդեղ 20 տարում դիտվեղ ոսկրային հյուսվածքի փոփոխություններրը պայմանավորված են ձվարանների ֆունկցիայի ընկճումով, այլ ոչ թե տարիքային փոփոխություններով։

ՄԵնոպաուզան ազդում է նաև արյան մեջ շրջանառող անդրոգենների քանակի վրա։ Մինչ մենոպաուզան արյան մեջ շրջանառող անդրոստենդիոնի 50%-ը հանդիսանում է ձվարանների արտադրանքը մյուս 50%-ը մակերիկամների։ Ձվարանների ֆունկցիայի ընկճման հետևանքով շրջանառող անդրոգենների քանակը ընկնում է մոտավորապես 50%-ով։ Կա տեսակետ որ պերիֆերֆերիկ հյուսվածքներում տեստոստերոնի վերափոխումը էստրոգենի հանդիսանում է ոսկրային հյուսվածքի կարևոր պաշտպանիչ գործոն։

Այսպիսով սեռական հորմոնները կարևոր դեր են խաղում պարօդոնտի հիվանդությունների առաջացման, ընթացքի, ելքի վրա։ Հատկանշական է  որ սեռական հորմոնների դիսբալանսի բացասկաան հետևանքները պարօդոնտի վրա հնարավոր է մինիմալացնել բերանի խոռոչի կատարյալ հիգիենայի պահպանման և ճիշտ հորմոնալ թերապիայի միջոցով։

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ