Արտիճուկ - Артишок - Cynara Scolymus

Արտիճուկն (կանկար) աստղածաղկավորների ընտանիքին պատկանող բազմամյա բույս է: Հայտնի է եղել հին Եգիպտոսում, պատկերված է Կարնակի տաճարներից մեկի սյուների վրա: Պլինիուս Ավագի խորհրդով հռոմեացիները ընթրիքին պարտադիր արտիճուկ են կերել` որպես մարսողությունը լավացնող միջոց: Արտիճուկի գիտական անվանումն է Cynara Scolymus:

Ոչ պակաս հարգի է Իսպանիայում մշակվող C. Cardoon տեսակը: Ցեղի Cynara անվանումն ունի առասպելական ծագում: Ըստ Էգեյան ավանդազրույցի (որը գրի է առել քնարերգու Քվինտ Հ. Ֆլակը) Զեւսը սիրահարվում է գեղջկուհի Ցինարին ու համոզում է նրան միանալ

Օլիմպոսի անմահ աստվածուհիներին: Աղջիկը համաձայնվում է, սակայն որոշ ժամանակ անց, առանց նախազգուշացնելու, իջնում է երկնքից , որպեսզի տեսակցի մորը: Այդ արարքի համար Զեւսը ցասման պահին վայր է նետում Ցինարին Օլիմպոսից, եւ աղջիկն, ընկնելով հողին, փոխակերպվում է անչափ գեղեցիկ ծաղկող, մեծատերեւ փշաբույսի, որը շատ նման է կաթնափշին:

Հնագույն ժամանակներից համարվում է, որ արտիճուկը (նույնն է կանկուր, կանգկուր) ունի աֆրոդիզիակ հատկություն՝ ուժեղացնում է սիրային զգացումն ու առնականությունը: Վիագրան, որը արտոնագրվել է 1996թ., վերջերս համեմատել են արտիճուկի հետ, պարզվել է, որ բույսն, իրոք, ունի որոշակի աֆրոդիզիակ հատկություն՝ նպաստում է ազոտի օքսիդի գոյացմանը: Հետաքրքիր մրցակցություն կա

Կալիֆորնիայի Կաստրովիլ, իսպանական Ալիկանտե ու իտալական Բրինդիզի քաղաքների միջեւ, որոնք վիճարկում են «արտիճուկի մայրաքաղաք» կոչվելու իրավունքը: Հարգի է նաեւ Ֆրանսիայում, որտեղ մինչեւ 18-րդ դարը կանանց արգելված էր արտիճուկ համտեսել: Խորհրդային Հայաստանում մշակվել են արտիճուկի լավագույն, թվով 3 ենթատեսակները ( Բ. Մ. Բորոդովոյ. «Դեղատուն մարգում» 1986):

Արտիճուկի քիմիական բաղադրությունը

Արտիճուկը պարունակում է վիտամիններ՝ B խմբի, C, K, E, խոլեսթերինի քանակը նվազեցնող բուսական (բետա-սիտո, ստիգմա- ու կամպե-) ստերոլներ: Չոր զանգվածը պարունակում է 30.6-36.7% ինուլին (տե՛ս med-practic.com. «Գետնախնձորի բուժիչ հատկությունները դեռեւս բացահայտված չեն»), որը դանդաղեցնում է գլյուկոզայի անցումն արյան մեջ ու ծառայում է որպես սնունդ՝ աղիների օգտակար միկրոօրգանիզմների համար: Շատ բարենպաստ է կալիումի՝ 1.41-2.53 գ ու նատրիումի՝ 80-260 մգ հարաբերությունը, (K:Na= 10-30), որի շնորհիվ կանխարգելվում է այտուցների առաջացումը: Արտիճուկը հարուստ է մագնեզիումով՝ չափահաս մարդուն անհրաժեշտ 1օրվա չափաբաժնի 30-55%, կալցիումով՝ 35-40%: Մանգան՝ 30%, երկաթ՝ 25%, պղինձ ու ցինկ 15-ական % եւ այլն:

Հունգարացի կենսաքիմիկոս, Նոբելյան մրցանակի (1937թ.) դափնեկիր Ալբերտ ֆոն Սենտ-Դերդին, երբ նրան հարցրել են, թե ինչպես հաջողվեց հայտնաբերել ֆլավոնների առկայությունը բուսական մթերքում, պատասխանել է. «Բացահայտումը կայանում է նրանում, որ տեսնում ես այն, ինչը տեսնում են բոլորը, սակայն մտածում ես այնպես, ինչպես չեն մտածել մինչ այդ մյուսները»: 2010թ. TED հեղինակավոր գիտաժողովի ուշադրությանը ներկայացվեց «Can we eat to starve cancer?» զեկույցը: Դոկտոր Ուիլյամ Լին պատկերավոր ձեւով ցուցադրում է, թե ինչպես են հակաօքսիդանտ հատկություն ունեցող սննդամթերքն ու դեղորայքն ազդում անգիոգենեզի վրա: Սոյայի էքստրակտն ու արտիճուկն ազդում են ուռուցքը սնող արյունատար մազանոթների ցանցի վրա նույն կերպ, ինչպես որ դրանց տրոհելու համար նախատեսված լավագույն դեղորայքը:

Արտիճուկը պարունակում է ֆլավոն ապիգենին ու դրա գլյուկոզիդները՝ ընդամենը 4.37-647.7մգ/100գ հումքի մեջ (կախված տարբեր հանգամանքներից): Նաեւ՝ քլորոգենի թթու, ցինարին ու թվով 3 այլ կոֆեիլխինինի խմբի թթուներ, ընդամենը՝ 314-727մգ/100գ, կոֆեինաթթու: Արտիճուկը պարունակում է 2.77-21.5մգ/100գ ֆլավոն լյութեոլին եւ դրա գլիկոզիդը հանդիսացող ցինարոզիդ նաեւ 2.46-7.38գ/100գ լյութեոլինի միացություններ՝ հիմնականում 7-Օ-գլյուկոզիդ (տե՛ս med.practic.com, «Երիցուկը հակաքաղցկեղային ֆլավոն ապիգենինի մատակարար է»):

Համեմատենք լյութեոլին պարունակող այլ բանջարեղենի ու համեմումունքների հետ. Նեխուրի սերմ՝ 762.4 մգ (ցողուն՝ 1մգ), ուրց՝ 45.2մգ, չորացրած մաղադանոս՝ 19.8մգ, դաղձ՝ 12.7մգ, պղպեղ քաղցր`4.7մգ (կծու՝3.9մգ), արտիճուկի տերեւ՝2.3մգ, եղերդակի խոտ՝2.1մգ, հազրեվարդ՝ 2մգ, կիտրոն 1.9մգ, դդումի պտղամիս՝ 1.6մգ [տե՛ս, Лютеолин (Luteolin) - содержание в продуктах питания. Aquavita.url.ph.]: Զգալի քանակով լյութեոլին կա նաեւ սեւ պղպեղում՝ 10.36մգ ու եղեսպակում՝16.7մգ:

Արտիճուկի օգտակար ազդեցության ոլորտը

Իլինոյսի համալսարանի մասնագետները նկատել են, որ արտիճուկի պատրաստուկներն առաջացնում են բջիջների ուռուցքի մահ (ապոպտոզ) ստամոքսի քաղցկեղի դեպքում (Выделены природные вещества разрушающие раковые клетки. «Здоровые новости», 2013г.):

Կոլումբիայի Միսուրի համալսարանի պրոֆեսոր Սամուել Խայդերը վստահորեն պնդում է, որ ձիթապտղի յուղն (ձիթենու տերեւ՝ 27.7մգ լյութեոլին/100գ) արտիճուկի տերեւն ու այլ ֆլավոններով հարուստ մթերքները առաջացնում են կրծքագեղձի բջիջների ապոպտոզ (Как употребление овощей может уберечь от рака молочной железы?):

Ա. Միլեոն ուսումնասիրել է արտիճուկի ֆենոլների էտանոլ / ջրային մզվածքի ազդեցությունը եւ նկատել է կրծքագեղձի քաղծկեղի բջիջների նվազում (60%/24 ժամում), սակայն կարեւոր է նշել, որ լուծույթում բարձր է եղել կոֆեիլխինային թթուների պարունակությունը (Artichoke polyphenols induce apoptosis. J. Cell Physiol. 2012)

Արտիճուկը նպաստում է լեղաթթվի արտադրությանը, ճարպաթթուների յուրացմանը, նվազեցնում է խոլեսթերինի պարունակությունն արյան մեջ: Արտիճուկի ֆլավոններն ունեն արյունատար անոթները մաքրող ու արյան շրջանառությունը լավացնող հատկություն: Բույսի խաշած ծաղկաբողբոջը ճաշից հետո ուտելու դեպքում զգալիորեն նվազում է գլյուկոզայի պարունակությունն արյան մեջ: Արտիճուկի հակաօքսիդանտ ինդեքսը զիջում է քրքումին (կուրկումա), այս բույսերի հիման վրա պատրաստում են դեղորայք՝ լյարդի հիվանդությունների բուժման համար:

Դեղատոմսեր

Հեպատիտ, լյարդի ցիրոզ: Խառնեք 30-ական գ խատուտիկի ու արտիճուկի տերեւներ, 20գ ուրց, 10-ական գրամ ռազիանի (հոռոմ-սամիթ, фенхель) սերմ ու ոսկեհազարուկի խոտ: Չոր մանրացրած հումքից վերցրեք 2 ճ.գ., լցրեք 500մլ եռջրի մեջ, 4-6 րոպե եփեք, թրմեք, քամեք, ծածկեք թանզիվով: Խմեք 100-ական մլ՝ օրը 3-5 անգամ, 1թ.գ. մեղրի հետ:

Այտուցվածություն,քրոնիկ փորկապություն, լյարդը մաքրող: Արտիճուկի տերեւի 50մլ հյութի մեջ լուծեք 2 թ.գ. մեղր: Խմեք այդ չափաբաժինը՝ օրը 2 անգամ, ուտելուց կես ժամ առաջ: Շարունակեք 1 ամիս, անհրաժեշտության դեպքում կրկնեք 1-2 շաբաթից:
Թութք: Խմեք 50 մլ արտիճուկի հյութ ու կերեք 100 գ հազար (мароль), օրը 2 անգամ՝ ճաշից 2 ժամ առաջ ու հետո:

ԶԳՈՒՇԱՑՈՒՄ: Արտիճուկը նվազեցնում է կերակրող մայրերի կաթը: Հակացուցված է լեղաքարային հիվանդության դեպքում: