Հրազենային վնասվածքների ժամանակ շոկի որոշ առանձնահատկությունների մասին

Բանալի բառեր. շոկ, վնասվածքային շոկ, հեմոռագիկ շոկ, սեպտիկ շոկ, անաֆիլակտիկ շոկ, այրվածքային շոկ

Ծանր վնասվածքային շոկի պատճառները շատ հաճախ լինում են հրազենային վնասվածքները, երբ միանգամից վնասվում են մի քանի օրգաններ, ինչի հետևանքով ցավի գործոնը և ապա արյան կորուստը բերում են թոքերի և արյան շրջանառության անբավարարության, որին հետևում է հյուսվածքների միկրոցիրկուլյացիայի խանգարումը, առաջ են գալիս հիպօքսեմիայի երևույթներ:

Շոկի զարգացման ընթացքին նպաստում է նաև մի շարք բացասական երևույթներ` արյան կորուստ, մրսածություն, ֆիզիկական հոգնածություն, հոգեկան դեպրեսիվ վիճակ, ծարավ, քաղծ, հիպովիտամինոզ և այլն: 

 Տրավմատիկ շոկի բուժումը պետք է լինի կոմպլեքսային` 1-ցավազրկում, 2-ժամանակին և ճիշտ վիրահատական գործողություն` արյունահոսությունը դադարեցնելու և վնասված օրգանների ֆունկցիաները վերականգնելու նպատակով, 3-շնչական ուղիների անցանելիության ապահովում` կատարելով շնչափողի ինտուբացիա, անհրաժեշտության դեպքում` տրախեոստոմիա, ինքնուրույն շնչառության խանգարման դեպքում պետք է օգտվել թոքերի արհեստական վենտիլացիայի սարքավորումներից, օքսիգենոթերապիայից:

Ամեն մի լրացուցիչ վնասվածք, վիրահատական գործողություն, խորացնում է շոկի ծանրության աստիճանը: Դրանից ելնելով, պետք է ձեռնպահ մնալ վիրահատական միջամտություններից, քանի դեռ վիրավորը դուրս չի եկել շոկային վիճակից: Սակայն այս կանոնից բացառություն պետք է կազմեն այն դեպքերը, երբ անհրաժեշտ է վիրահատել տուժողին կյանքի ցուցումներով [1]: Այդպիսի շտապ վիրահատությունները կարող են լինել ներքին արյունահոսության դադարեցումը, ասֆիքսիայի վտանգի կանխման նպատակով վիրահատությունը` տրախեոստոմիա, գազային գանգրենայի հետ կապված վիրահատություններ: Պետք է համարել անթույլատրելի հակաշոկային թերապիան, եթե այն չի ուղեկցվում վիրահատական գործողությամբ` ներքին արյունահոսությունը դադարեցնելու նպատակով [2]:

Երկրորդ աշխարհամարտի տվյալներով, վիրավորների 40%-ի մոտ հիմնական հակաշոկային միջոցառում է հանդիսացել օպերատիվ միջամտությունը` արյունահոսությունը դադարեցնելու նպատակով, զուգորդված հակաշոկային այլ միջոցառումների հետ [3]:

Տարբերում են վնասվածքային շոկի զարգացման հետևյալ փուլերը` էրեկտիլ, տորպիդ և տերմինալ: Տորպիդ փուլի ուշ շրջաններում, թթվածնային քաղցի ֆոնի վրա, օրգանիզմում առաջանում են ծանր պաթոլոգիական տեղաշարժեր, որոնք իջեցնում են բուժման արդյունավետությունը: Այդ պատճառով, ի տարբերություն խաղաղ բնակիչների, որոնց լիարժեք և արդյունավետ վիրաբուժական և ռեանիմատոլոգիական օգնությունն իրականացվում էր ժամանակին, զինվորականների մոտ զարգանում էր կլինիկական ծանր պատկեր, որի ժամանակ բուժական միջոցառումները անկարող էին տալ արագ դրական արդյունք: Ակնհայտ է, որ շոկի ծանրության աստիճանը հիմնականում որոշվում է զարկերակային ճնշման, սրտային արտամղման և շրջանառող արյան քանակի ցուցանիշներով:

Մեր հետազոտության նպատակն է արտացոլել Ղարաբաղյան հակամարտության ընթացքում Կապանի շրջանային հիվանդանոցում բուժում ստացած ավելի քան 2000 վիրավորների հիվանդության պատմության թերթիկների վերլուծության հիման վրա բացահայտված վնասվածքային շոկի և դրանից բխող բարդությունների կանխարգելման որոշ առանձնահատկություններ:

Նյութը և մեթոդները

Մեր տվյալների համաձայն`ծանր վնասվածքներ էին ստացել տուժածների 38%-ը, թեթև և միջին ծանրության` 42%-ը, մահացությունը կազմել է 25%:

Գնդակային վիրավորները եղել են 26.8% դեպքերում, բեկորայինները` 73.2%: Փափուկ հյուսվածքների վնասվածքներն առանց ոսկորների կոտրվածքի և խոռոչների թափանցման կազմել են 1080 դեպք: Գլխի վնասվածքներ արձանագրվել են 54 դեպքերում, կրծքավանդակի և կրծքա-որովայնային` 207 ¥99 անգամ վիրավորների մոտ արձանագրվել են ներքին օրգանների ծանր վնասվածքներ£ դեպքում, որովայնի և կոնքի 152 վիրավորներից 97-ը ունեցել են թափանցող վերքեր` ծանր վնասվածքներով: Վերին և ստորին վերջույթների վնասվածքներ ունեցել են 364 հոգի, որոնցից 159-ի մոտ առկա են եղել ոսկրերի կոտրվածքներ: Արտահայտված շոկ է արձանագրվել 508 վիրավորի մոտ: Վիրավորների 70%-ը եղել են զինվորական, 30%-ը` խաղաղ բնակիչներ: Արձանագրվել է մահվան 418 դեպք, որից 377-ը մահացել են նախահոսպիտալային փուլում, մեծամասամբ` ռազմի դաշտում: 41 դեպքում մահը վրա է հասել ստացիոնարում. 28-ի մոտ` ծանր վիրահատություններից հետո, իսկ 13-ի մոտ` ծանր շոկային վիճակի հետևանքով:

Ղարաբաղյան հակամարտության ընթացքում հրազենային վիրավորների մոտ առավել հաճախ հանդիպող բարդություններից է համարվում շոկը: Ըստ մեր տվյալների` հեմոռագիկ և վնասվածքային շոկի հաճախականությունը կազմել է 23,3%, ինչը բավականին բարձր ցուցանիշ է` ի տարբերություն երկրորդ աշխարհամարտի տվյալների` 11,6%:

Վիրավորների մոտ շոկի առանձնահատկությունների ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ նրա զարգացման պատճառների մեջ առաջին տեղում պետք է դասել սուր արյունահոսությունը, այնուհետև` կենսական կարևոր օրգանների ծանր ախտահարումները:

Հետազոտված խմբի մոտ շոկի ընթացքը ավելի ծանր է, քան խաղաղ բնակիչների մոտ, ինչը կապված է այնպիսի նպաստող գործոնների հետ, ինչպիսիք են հոգեկան գերլարվածությունը, անքնությունը, անկանոն սնունդը, մրսածությունը, ջրազրկումը և այլն:

Տարբեր է շոկի հանդիպման հաճախականությունը առանձին օրգան-համակարգերի վիրավորումների ժամանակ:

Աղյուսակ 1

Շոկի զարգացման հաճախականությունը և մահացությունը տարբեր 

օրգան-համակարգերի վնասվածքների ժամանակ

Թիվ 1 աղյուսակում ընդգրկված են միջին ծանրության և ծանր վիրավորները: Աղյուսակից երևում է, որ վնասվածքային շոկի զարգացման գլխավոր պատճառ է հանդիսանում  վիրավորների մոտ համակցված վնասվածքի առկայությունը: Այսպես, շոկի զարգացման հաճախականությունը բազմաթիվ համակցված վնասվածքների ժամանակ կազմել է 26.1%: Մահացությունը նույնպես բարձր է եղել հատկապես շոկ ունեցող համակցված վնասվածքներով վիրավորների մոտ: Վերջինս կազմել է ստացիոնարում մահացած բոլոր վիրավորների 40.4%-ը (Երկրորդ աշխարհամարտի տվյալներով մահացությունը կազմել է 35%):

Ըստ աղյուսակում ներկայացված տվյալների, 1101 վիրավոր ունեցել է ծանր վնասվածքներ, արտահայտված շոկ եղել է 508 վիրավորի մոտ, որոնցից 85-ը մահացել են (44-ը` տարատեղման ժամանակ):

Արդյունքները և դրանց քննարկումը

Մեր դիտարկումները ցույց են տվել, որ շոկը հաճախ զարգանում է և այն դեպքում, երբ զարկերակային ճնշման, սրտային արտամղման և շրջանառող արյան քանակի ցուցանիշները գտնվում են նորմայի սահմաններում: Թիվ 2 աղյուսակում բերված են զարկերակային ճընշման մակարդակի և շոկի ծանրության համեմատական տվյալները: Հետազոտվել է 100 զինվորական, որոնցից 50 տարեկանից բարձր տարիքի մարդկանց և հյուծված վիրավորների մոտ ավելի հաճախ է արձանագրվել շոկի ծանր կլինիկական պատկեր:

Աղյուսակ 2 

Զարկերակային ճնշման և շոկի ծանրության համեմատական տվյալները 100 վիրավորների շրջանում

0

IV աստիճանի շոկի վիճակում գտնվող վիրավորները եղել են 50 տարեկանից բարձր տարիքի: Նրանց մեծ մասը մահացել են ստացիոնար ընդունվելուց հետո մոտակա ժամերին: 

Հարկ է նշել, որ շոկային վիճակում գտնվող վիրավորների բժշկական օգնության կազմակերպումը ռազմական գործողությունների յուրաքանչյուր փուլում (ռազմի դաշտ, տարատեղում և ստացիոնար) իր ծավալով տարբեր էր. ընդհանուր էր միայն հակաշոկային միջոցառումների համակարգի կիրառումը: Ռազմի դաշտում ապահովվել է վիրավորի հանգիստը, դրվել է վիրակապ, արյունահոսությունը դադարեցվել է ժգուտների օգնությամբ: Իրականացվել են պարզագույն վերակենդանացման միջոցառումներ, որոնք ուղղված են շնչառության, սրտի գործունեության և ֆունկցիայի պահպանմանը: Փոխադրման անվտանգությունը հիմնականում կախված էր զարկերակային ճնշման կայունությունից: Վերջինիս տատանումները վկայում էին արյան շրջանառության կոմպենսատոր ռեակցիաների անբավարարության մասին:

Շոկային վիճակում ստացիոնար ընդունված վիրավորների մոտ առաջնահերթ բուժական միջոցառումները համարվում էին. արտաքին արյունահոսության կանգնեցումը, շնչառության և արյան շրջանառության կարգավորումը, շրջանառող արյան քանակի վերականգնումը, պայքարը ցավի դեմ, ուղեղի այտուցի կանխարգելումը, դիուրեզի վերականգնումը, վիրահատական միջոցառումների նախապատրաստումը և իրագործումը:

Այս ամենը կատարվել է պուլսի, զարկերակային ճնշման, շնչառության, դիուրեզի մշտական հսկողության պայմաններում:

Շոկային վիճակում գտնվող վիրավորների տվյալների ուսումնասիրության հիման վրա ներկայացնում ենք շոկի համալիր բուժման մեր մարտավարությունը.

1. Պայքար սուր շնչական անբավարարության դեմ:
   Վերին շնչուղիների անցանելիության ապահովում, բաց պնևմոթորաքսի վերացում կոնսերվատիվ և վիրահատական եղանակներով, փականային պնևմոթորաքսի վերացում թորակոցենտեզի մեթոդով, նովոկաինային բլոկադաների կիրառում (վագոսիմպաթիկ, միջկողային), օքսիգենոթերապիա, ուժեղացված դիուրեզի մեթոդի կիրառում, թոքերի զարգացող այտուցի դեպքում` շնչափողի ինտուբացիայի և արհեստական շնչառության իրականացում:
2. Արդյունավետ ցավազրկում:
   Այս նպատակով ներարկվել են նարկոտիկ և ոչ նարկոտիկ անալգետիկներ: Լայնորեն կիրառվել են նովոկաինային բլոկադաները, հրազենային կոտրվածքների դեպքում` վերջույթների անշարժացումը:
3. Արյունահոսության վերջնական դադարեցում, շրջանառող արյան քանակի վերականգնում և նյութափոխանակության խանգարումների վերացում:
   Հեղուկների ինֆուզիան իրականացվում էր պերիֆերիկ երակների վենեպունկցիայի, վենեսեկցիայի, ըստ Սելդինգերի ենթաանրակային երակի կաթետերիզացման մեթոդներով: 
   Վիրավորների մեծամասնության մոտ ներերակային ինֆուզիան իրականացվել է օգտագործելով` պոլիգլյուկին, ռեոպոլիգլյուկին, գլյուկոզայի 5-10%-անոց լուծույթ, ինսուլին, կորգլիկոն, 3%-անոց կալիումի քլորիդի, 25% մագնեզիումի սուլֆատի, 5% վիտամին “C”-ի, Ռինգերի, 10% կալցիումի գլյուկոնատի լուծույթներ: Մի շարք դեպքերում ներարկվել են նաև գլյուկոկորտիկոիդներ, էուֆիլինի 2-4% լուծույթ: Այս բոլորին գումարվել է արյան փոխներարկում: Վիրավորների մոտ նկատվող արտահայտված մետաբոլիկ ացիդոզի ժամանակ իրականացվել է արյան հիմնայնացում նատրիումի հիդրոկարբոնատի լուծույթով:
   Հիպերկոագուլյացիայի ախտանիշի առկայության դեպքում վիրավորներին ներարկվել են հակակոագուլյանտներ, երիկամների նորմալ գործունեության պայմաններում` հեպարին (ներերակային), դիուրեզի նվազման դեպքում` ստրեպտոկինազա (20 րոպեի ընթացքում), իսկ հետագայում` 1 ժամվա ընթացքում (մինչև երիկամային գործունեության վերականգնումը):
   Շոկի ուշ շրջաններում զարգացող անոթների ատոնիայի ֆոնի վրա որոշ վիրավորների դանդաղ ներարկվել են ներերակային կաթիլային պրեսոր ամիններ` հիդրոկորտիզոնի հետ: Շոկին ուղեկցող անոթների թափանցելիության բարձրացման հետևանքով նշանակվել են հակահիստամինային պրեպարատներ, ասկորբինաթթու, կալցիումի քլորիդի լուծույթ: Նյութափոխանակային պրոցեսների վերականգնման վրա բարերար են ազդել պրոթեազների ինհիբիտորները (տրասիլոլ, կոնտրիկալ, գորդոքս և այլն):
4. Թոքային և թարախասեպտիկ բարդությունների կանխում և բուժում:

Ներկայացնելով շոկի ընթացքի և բուժման առանձնահատկությունները վիրավորների մոտ` հարկ է նշել անզգայացման ակնառու նշանակությունը` շոկի դեմ պայքարի և վիրահատություններին ուղեկցող ցավային զգացողությունների կանխման նպատակով: 

Վիրահատությունների և վերքերի վիրաբուժական մշակումը մեծամասնությամբ (250 դեպք) կատարվել է տեղային անզգայացման տակ: 207 վիրավորի մոտ կիրառվել է ընդհանուր անզգայացում: Վիրահատությունների ժամանակ նարկոզը, նրա ժամանակ անհրաժետ մեթոդների և պրեպարատների օգտագործումը իրականացվել է համընդհանուր ընդունված սկզբունքներով [2]: 

382 վիրավորի մոտ անցկացվել է ռեանիմացիայի համալիր միջոցառումներ: Նրանցից 52-ը ունեցել է որովանի, 81-ը` կրծքավանդակի, 10-ը` կրծքաորովայնային, 67-ը` գլխի և պարանոցի, 122-ը` վերջույթների հրազենային վնասվածքներ: Վիրավորներից 305-ի ինտենսիվ թերապիան արդյունավետ է եղել: 

Գլխի վնասվածքներով վիրավորների մեծ մասը ընդունվել էր ծայրահեղ ծանր վիճակում` գիտակցության, շնչառության և արյան շրջանառության խանգարումներով: Ոմանց կատարվել է շնչափողի ինտուբացիա և թոքերի արհեստական վենտիլյացիա: Նրանց մի մասը` 22%, մահացել է ստացիոնար ընդունվելուց մի քանի ժամ հետո` գլխուղեղի ծանր վնասվածքների և կյանքի հետ անհամատեղելի այլ վնասվածքների պատճառով: Ուղեղի վնասման և այտուցի պատճառով առաջացած սիրտ-անոթային խանգարումները և արյունահոսությունը բերել են շրջանառող արյան քանակի կորստի, որը լրացվել է դեքստրանների, պլազմայի և այլ հեղուկների ներարկմամբ: 

Շատ կարևոր էր և արդյունավետ ինտենսիվ թերապիան կրծքվանդակի վիրավորումների ժամանակ: Կրծքավանդակի հրազենային վերքերով և շոկով ուղեկցվող վիրավորները ստացիոնարում ենթարկվել են բազմակողմանի հետազոտությունների: Կատարվող բուժական միջոցառումներից կախված` ստացիոնարում բուժվող վիրավորները դասակարգվել են 3 խմբի`

1. վիրավորներ, որոնք ունեն կոնսերվատիվ բուժման կարիք,
2. վիրաբուժական մշտական հսկողության կարիք ունեցող վիրավորներ, որոնք ենթարկվում էին հետագա դինամիկ հսկողության,
3. անհետաձգելի վիրահատական միջամտության ենթակա վիրավորներ:

Շոկի բուժման ժամանակ օգտագործվել են հակահիստամինային և կորտիկոստերոիդ պրեպարատներ, պլազմային փոխարինող հեղուկներ (ալբումին, պրոտեին), պոլիգլյուկին, հիդրոկարբոնատի լուծույթ, օսմոտիկ դիուրետիկներ: Հատկապես արյունահոսությամբ ուղեկցվող շոկի ժամանակ իրականացվել է թարմ արյան փոխներարկում: Որպես օժանդակ միջոց կիրառվել է օքսիգենոթերապիան:

Որոշ դեպքերում ցավային իմպուլսների պաշարման համար կիրառվել է աուտոանալգեզիա. կիրառվել է թթվածնի, օդի և ազոտի ենթոքսիդի խառնուրդ, ինհալյատորի օգնությամբ` որի դիմակը սովորաբար պահում է ինքը` վիրավորը, և ցավի ի հայտ գալու ժամանակ սկսում է շնչել նշված խառնուրդը: Այս մեթոդը հայտնի է որպես բուժական նարկոզ, որը առաջարկվել է Բ.Վ.Պետրովսկու և Ս.Ն.Էֆունու կողմից [4]: 

Ցավազրկման եղանակը ընտրելիս ղեկավարվել ենք հետևյալ կանոնով` որքան ծանր է վիրավորի վիճակը և մեծածավալ է նախատեսվող վիրահատական միջամտությունը, այնքան կատարյալ պետք է լինեն ցավազրկման եղանակները:

Շոկի բուժման նպատակով օգտագործվել է անվտանգ, էժան և արդյունավետ նովոկաինային լուծույթներով (0,25%-2%) տեղային անզգայացում (հատկապես, վերջույթների կոտրվածքների ժամանակ), պատյանային անզգայացում, նովոկաինային բլոկադա ըստ Վիշնևսկու և Շկոլնիկովի [1], պարանեֆրալ բլոկադա:

Շոկի բուժման ժամանակ էական նշանակություն ունի շրջանառվող արյան ծավալի վերականգնումը, պայքարը սուր շնչական անբավարարության դեմ:

Համակարգելով վնասվածքային շոկի համալիր բուժման միջոցառումները, կարելի է դրանք խմբավորել հետևյալ կերպ`

I. Պայքար սուր շնչական անբավարարության դեմ`

1. Վերին շնչուղիների անցանելիւթյան ապահովում, կոնսերվատիվ և վիրահատական մեթոդներով բաց պնևմոթորաքսի վերացում:
2. Փականային պնևմոթորաքսի վերացում թորակոցենտեզի միջոցով, որոշ դեպքերում վիրահատական միջամտությամբ: 
3. Վագոսիմպաթիկ և միջկողային նովոկաինային բլոկադաների իրականացում:
4. Միջամտություններ` պարոդոքսալ շնչառության վերացման նպատակով:
5. Խոնավացրած թթվածնով օքսիգենոթերապիա` դիմակի կամ քթային կաթետերի միջոցով:
6. Ուժեղացրած դիուրեզի մեթոդի կիրառում:
7. Թոքի այտուցի զարգացման դեպքում` շնչափողի ինտուբացիա, երկարատև թոքերի երկարատև արհեստական վենտիլյացիա:

II. Արյունահոսության վերջնական կանգնեցում, շրջանառող արյան ծավալի վերականգնում և արյան կորստի լրացում հեմոտրանսֆուզիայի միջոցով, միջոցառումներ «միկրոցիրկուլյացիայի կրիզիսի» վերացման նպատակով`

1. Մատչելի մեթոդներով արյան կորուստի վերացում: 
2. Արյան մոտ 1-1,5լ կորուստի դեպքում, հեմոդինամիկայի կայուն վերականգնում պլազմայի և կրիստալոիդ լուծույթներով, պոլիգլյուկինի և ռեոպոլիգլյուկինի 400-500մլ ներմուծում:
3. Արյան  ավելի քան 1,5լ կորուստի դեպքում, 500-1000մլ թարմ արյան, ցիտրատների և հեպարինի ներմուծմամբ, նույն քանակով պլազմայի ներմուծում, կրիստալոիդների և կոլոիդների լրացուցիչ ինֆուզիա մինչև հեմոդինամիկ ցուցանիշների կայունացում:
4. Գլյուկոզայի 40% լուծույթի, որպես էֆեկտիվ հակաշոկային միջոց, ներերակային ներարկում,100-150մլ I աստիճանի շոկի դեպքում, և մինչև 400մլ II-III աստիճանի դեպքում, ինսուլինի համապատասխան քանակների հետ:
5. Պլևրալ և որովայնի խոռոչներից արյան ռեինֆուզիա, օրգանների ամբողջականության պահպանման պայմաններում:

III. Արդյունավետ անզգայացում:

IV. Փոխանակության պրոցեսների վերականգնում:

 V. Տարբեր աստիճանների վնասվածքային շոկով տուժածների թոքային և թարախա-սեպտիկ բարդությունների կանխարգելում և բուժում:

Վիրահատական միջամտություն կատարել տուժածներին, որոնք գտնվում են վնասվածքային շոկի վիճակում, ցանկալի չէ: Վիրավորների տեսակավորումը և վիրահատության պահի ընտրությունը շոկի ժամանակ պետք է համարել ռազմադաշտային վիրաբուժության ամենաբարդ խնդիրներից մեկը: Այդ տեսակետից տեղին է հիշել Ն.Ի. Պիրոգովի խոսքերը.«Վիրաբույժները, եթե ճիշտ չեն կողմնորոշվում շոկի տարբերակման հարցերում, վիրահատության պահի ընտրության հարցում պետք է ցուցաբերեն մեծ զգուշություն: Բառերով չի կարելի արտահայտել` որտեղ հապաղել, որտեղ` վիրահատել անմիջապես»6]:

Բացառություն են կազմում պրոֆուզ ներքին արյունահոսությունները, վերջույթների ծավալուն ջնջխումները և վնասվածքային անդամահատումները: Նման դեպքերում վիրահատական միջամտությունները, որոնք կատարում են վիրավորին շոկային վիճակից դուրս բերելու նպատակով, հանդիսանում է ռեանիմացիոն միջոցառումների պարտադիր բաղադրիչ մաս: Եթե ներքին արյունահոսության ախտորոշման մեջ կան կասկածներ, ապա պետք է կատարել խոռոչի ախտորոշիչ պունկցիա` թորակոցենտեզ և լապարատոմիա: Վիրահատությունները շոկի ժամանակ կատարում են հակաշոկային միջոցառումների ֆոնի վրա` առաջին հերթին արյան և նրա փոխարինիչների ներերակային փոխներարկումով: Կարևոր է նշել, որ արյունը պլևրայի և որովայնի խոռոչներից, եթե չկա խոռոչավոր օրգանների վնասվածքներ, կարելի է ենթարկել ռեինֆուզիայի: Վիրահատության ժամանակ կատարվող ռեանիմացիայի հիմնական միջոցառման էությունը արյունահոսության վերջնական դադարեցումն է: Անզգայացման հարցերը շոկի ժամանակ ունեն հատուկ նշանակություն: Ներկայումս հաստատված է, որ ցավի հանդեպ արտաքին ռեակցիայի բացակայությունը չի նշանակում, որ շարունակվող ցավային իմպուլսների հոսքը չի բարդացնում հիվանդի առանց այն էլ ծանր վիճակը: Անզգայացումը վնասվածքային շոկի ժամանակ պետք է լինի առավել կատարելագործված [3]:

Վնասվածքային շոկի ժամանակ, անոթների պատի թափանցելիության նվազմանը կարելի է հասնել` ներմուծելով հակահիստամինային պրեպարատներ, ասկորբինաթթու, կալցիումի քլորիդի լուծույթներ: 

Վերակենդանացման միջոցառումները շարունակվել են վիրահատության ընթացքում և հետվիրահատական շրջանում: Ներմուծվող հեղուկների քանակը որոշվել է օրական դիուրեզով, վիրավորների ընդհանուր վիճակով:

Ռեանիմատոլոգիան իրոք հնարավորություն է ստեղծում կարգավորելու ամենածանր համակցված վնասվածքներով, շոկային վիճակում գտնվող վիրավորներին մարող ֆիզիոլոգիական ֆունկցիաները: 

Ռեանիմատոլոգիան ապրում է տեսական և պրակտիկ իմաստով վերելք, այդ իսկ տեսակետից, համարում ենք հետաքրքիր և ուսանելի ներկայացնելու մեջբերում ռեանիմատոլոգիայի հիմնադիր, հանրահայտ Վ.Ա.Նեգովսկու 1989թ. միջազգային սիմպոզիումում արտասանած զեկույցից.«…Այս գիտությունը մոտիկ է անեսթեզիոլոգիային, պաթոֆիզիոլոգիային, կլինիկական և տեսական մի շարք մասնագիտությունների, որոնք այս կամ այն չափով կապված են օրգանիզմի տարբեր պաթոլոգիական վիճակների հետևանքներով մահվան և վերակենդանացման խնդիրների հետ» 5]:

Ամփոփելով վերը նշված տվյալների քննարկումը, կարելի է եզրակացնել, որ, ի տարբերություն երկրորդ աշխարհամարտի տվյալների, մեր կողմից արձանագրված վնասվածքային շոկի հանդիպման հաճախականությունը (23,3%) գրեթե երկու անգամ ավելին է, ինչը բացատրվում է ներկայումս կիրառվող զենքի նոր տեսակներով և դրանց բալիստիկ հատկություններով: Ինչ խոսք, իրենց բացասական նշանակությունն են ունեցել նաև մեր տեղանքի լեռնային բնույթը, ինչպես նաև ճանապարհների վատթար վիճակը, երբեմն նույնիսկ` բացակայությունը: Պետք է նշել նաև այն փաստը, որ դեռևս նոր կազմակերպվող բանակում լիովին համակարգված չէր ռազմադաշտային բժշկական միջոցառումների համալիրը:

Քննարկելով կրծքավանդակի և կրծքա-որովայնային վիրավորումների ժամանակ բժշկական օգնության վերջնական արդյունքները, այն բավարար համարել չի կարելի, քանի որ բարձր է արյունահոսության և շոկի պատճառով մահացությունը: Այն փաստը, որ ստացիոնար ընդունված վիրավորների մեծ մասը եղել են ծանր շոկային վիճակում, իսկ ցուցաբերվող օգնությունը  մեծամասամբ  ուշացած է եղել, պետք է համարել կազմակերպչական մեծ թերություն: 

Բարձր է  եղել շոկի զարգացման հաճախականությունը նաև ոսկրերի վնասվածքների ժամանակ: Որպես արդյունավետ հակաշոկային միջոցառում կիրառվել է պատյանային նովոկաինային բլոկադան: Այն ավելի դրական ազդեցություն է թողել, երբ  կիրառվել է շոկի վաղ շրջանում: 

Կատարած ուսումնասիրությունների հիման վրա կարելի է բնորոշել ռազմական իրադրությանը հատուկ գործոնների դերը շոկի ծագման մեջ: Դրանց են պատկանում հոգեկան գերլարվածությունը, մրսածությունը, անկանոն սնուցումը, անքնությունը, ջրազրկումը և այլն: Այս գործոններն առաջին հերթին ազդում են կենտրոնական նյարդային համակարգի ֆունկցիոնալ վիճակի վրա, ինչն էլ արտահայտվում է օրգանիզմի ռեակտիվության փոփոխությամբ: 

Շոկի մաքուր ձևերը նշված պայմաններում հազվադեպ են հանդիպում: Մեծամասամբ առկա են նախատրամադրող գործոններ, որոնք մի կողմից նպաստում են շոկի զարգացման հաճախականության մեծացմանը, մյուս կողմից` նրա ավելի ծանր ընթացքին: 

Ճիշտ հասկանալով շոկի էությունը` որպես օրգանիզմի պահպանողական պատասխանը արտաքին ազդակներին, հնարավոր է մշակել նոր ուղիներ շոկի հիմնախնդիրների նորագույն մեթոդների ուսումնասիրության համար [7]:

Հարկ է նշել, որ շոկի հետևանքով առաջացած բարդություններից խուսափելու համար պետք է հնարավորինս կրճատել նախահոսպիտալային փուլի տևողությունը, ինչին կարելի է հասնել նաև տարատեղման ուղիների բարելավման և տրանսպորտային միջոցների կատարելագործման ճանապարհով:

Գրականություն

1. Вишневский А.А., Шрайбер М.И. Военно-полевая хирургия, М.,  1975, с. 332.
2. Колесов А.П. Хирургическое лечение огнестрельных повреждений груди, Л.,  1986.
3. Лисицин К.М., Шапошников Ю.Г. Военно-полевая хирургия, М., 1982.
4. Петровский Б.В., Ефуни С.Н. Лечебный анальгезический наркоз. Хирургия, М., 1962, 4, с. 7-12.
5. Неговский В.А. Некоторые неврологические аспекты реаниматологии. Анестезиология и реаниматология, М., 1990, 5, с. 3-5.
6. Пирогов Н.И. Начало общей военно-полевой хирургии, М., 1941.
7. Шерман М.Д.  Проблема травматического шока, М., 1972, с. 254.

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ