Բատատ՝ նույնն է քաղցր կարտոֆիլ կամ երկարակեցության արմատ

Բատատը [Ipomoea batatas (сладкий картофель, батат)] պատատուկազգիների ընտանիքին պատկանող բազմամյա բույս է, իսկ մորմազգի պատատեսը (կարտոֆիլ)՝ այսինքն «քաղցր կարտոֆիլ» անվանումը, որեւէ գիտական հիմք չունի, առավել եւս, որ բատատի արմատապտուղն ավելի հաճախ նման է երկարավուն բողկի կամ գազարի:

Բատատի տերեւներն ու ծաղիկները նման են պատատուկին, ցողունը տարածվում է գետնի վրայով՝ մինչեւ 5մ, մշակովի տեսակների առավելագույն բարձրությունը 20-30սմ է:

Արմատապտուղը զարգանում է կողային արմատներից, որոնք բուսաճական շրջանի վերջում կազմում են մսոտ, սպիտակ, դեղին կամ կարմրավուն պտղամիս ունեցող պալարների փնջեր՝ 5-10 հատ, արմատապտղի կեղեւը կարող է ունենալ մուգ նարնջագույն, դեղին, կարմիր, կամ մանուշակագույն երանգներ: Բատատի մշակովի տեսակները բազմաթիվ են:

Հնէաբանները կարծում են, որ բատատը հայտնի է եղել 8-10 հազար տարի առաջ, հայրենիքը Մեքսիկան է, մշակվում է Խաղաղ օվկիանոսի ափամերձ բոլոր երկրներում: Նկատվել է, որ մուտացիաների միջոցով բատատի գենոմում տեղի են ունեցել որոշակի

էվոլյուցիոն փոփոխություններ: Այդ հանգամանքը հետաքրքրել է Վաշինգտոն նահանգի Սիեթլի համալսարանի ժառանգաբանների խմբին (Tina Kyndt at al), ովքեր գտել են, որ բատատի մշակովի տեսակներում կա Agrobacterium T-DNAs միկրոօրգանիզմի ներմուծված գեն: Նրանք ավարտել են հետազոտությունը 2014թ. աշնանը, իսկ հրապարակման վերնագրում գրել են. «The genome of cultivated sweet potato contains Agrobacterium T-DNAs with expressed genes. An example of a naturally transgenic food crop»: Հետազոտվել են բատատի 291 մշակովի ու 9 վայրի ենթատեսակներ, մասնակցել են նաեւ Պերուի, Բելգիայի, Չինաստանի գիտնականները, ամփոփիչ արդյունքները հրապարակվել են ԱՄՆ ԳԱ տեղեկագրում (Մարտ, 2015):

Պարզվել է, որ վայրի տեսակներում կա ագրոբակտերիայի գեների թվով մեկ հատված, իսկ մշակովիներում դրանք երկուսն են կամ ավելի: Տուր Խեյերդալը իր «Ճանապարհորդություն Կոն Տիկիյի վրա» գրքում գրել է, որ բատատն աղի ջրում կորցնում է իր սերնդատվության հատկությունը, մյուս կողմից կան տվյալներ, որ Հավայան կղզիներից մինչեւ Նոր Զելանդիա տարածված Օվկիանիայում բատատը մշակվել է հազարամյակներ առաջ: Բույսը հարմարվել ու հարմարվում է նոր պայմաններին բնական գենային «ճարտարագիտության» շնորհիվ: Ներկայում մշակվում է ո՛չ միայն արեւադարձային ու մերձարեւադարձային, այլ նաեւ բարեխառը կլիմայական գոտիներում, կարեւորը, որ լինեն արեւոտ օրեր (օրինակ, ինչպես ՀՀ Մարտունու շրջանում) ու բավարար խոնավություն:

Բատատը մշակվում է Հնդկաստանում, Ճապոնիայում (որտեղ նախընտրում են ուտել բույսի տերեւները), Հյուսիսային ու Կենտրոնական Աֆրիկայում, Իսրայելում, Վրաստանում, վերջին տարիներին ՌԴ հարավում, Ուկրաինայում ու, իհարկե, Կենտրոնական ու Հարավային Ամերիկայում: Կարեւոր է իմանալ, որ մարդկության 2/3–ի սննդակարգում բատատն առաջնային տեղ է զբաղեցնում: Բատատի որոշ տեսակներ իրենց համով նման են կարտոֆիլին, քաղցր տեսակները՝ սեխին, շագանակին կամ, նույնիսկ, բանանին: Այն ուտում են, հում, եփած, տապակած վիճակում, փոշի են դարձնում ու խառնում ալյուրին, սերմից պատրաստում են ըմպելիք: Բատատը սպառվում է մեծ քանակներով: Չինաստանում 2009թ. հավաքվել է 105մլն տոննա բերք:

Քիմիական բաղադրությունն ու օգտակար ազդեցության ոլորտը

Բույսը թերի է ուսումնասիրված: Արմատապտուղը պարունակում է մոտավորապես 75% ջուր, 08-1.5% մոխիր, 2% սպիտակուց, 0% ճարպ, 15-20% օսլա, 6% հեշտ յուրացվող շաքարներ, 1-2% բջջանք: 100գ պտղամսի էներգետիկ արժեքը 61 կկալ է: Նույն զանգվածում պարունակվում է չափահաս մարդուն անհրաժեշտ C վիտամինի 1 օրվա չափաքանակի 37-60%-ը, B6, կարոտինային նյութեր՝ 438%, լորձանյութ, կալիում, մագնեզիում, կալցիում, մանգանեղ, երկաթ:

Մի շարք հրապարակումներում նշվում է, որ բատատը պարունակում է նաեւ պրոգեստերոն կամ դրա գոյացմանը նպաստող այլ հորմոններ: Պրոգեստերոնը հայտնաբերվել է 1933թ., իսկ 1971թ. մշակվել է դրա սինթեզի ամբողջական ցիկլը: Հիմնականում արտադրվում է ձվարանի դեղին մարմնում` սեռական հասունացման շրջանից մինչեւ դաշտանադադարն ու մակերիկամներում, անհամեմատ նվազ քանակով նյարդերում եւ ճարպի հյուսվածքներում ու շատ քիչ` ուղեղում:

Հղիության նախնական շրջանում դեղին մարմնում հորմոնի արտադրությունը հասնում է առավելագույնի, 8-րդ շաբաթից սկսած, այդ ֆունկցիան կատարում է ընկերքը, որի արտադրած հորմոնի (250մգ/1օր) գերակշիռ մասն անցնում է մոր արյան մեջ: Կաթնամթերքը խթանում է հորմոնի գոյացումը:

Պրոգեստերոնը գոյանում է նաեւ բույսերում , ազատ վիճակում հայտնաբերվել է ընկույզում (Pauli GF et al, J. Nat. Prod., January 2010): Խստորուկը (ямс) պարունակում է դիոսգենին, որից կարող է սինթեզվել պրոգեստերոն, իսկ դիոսկորեազգիների որոշ այլ բույսերում այդ հորմոնները գոյատեւում են միաժամանակ (Moyda T., Food science and Technology.2005): Պրոգեստերոնի դերն անչափ մեծ է մարդու վերարտադրողական ֆունկցիայի իրագործման համար: Թվարկենք հորմոնի դերը կարեւորող որոշ այլ հանգամանքներ. պարունակվում է թե՛ տղամարդկանց, թե՛ կանանց օրգանիզմում, դրա ընկալիչները (ռեցեպտոր) հավասարապես բաշխված են օրգանիզմում, ի զորու է նվազեցնել այտուցները, հատկապես` ուղեղում, ունի հակաբորբոքային ազդեցություն:

Խթանում է մակրոֆագների ակտիվությունը, նպաստում վնասված ներքին հյուսվածքների վերականգմանը, չեզոքացնում է թթվածնի ազատ ռադիկալները նվազեցնում դրանց քանակը: Նվազեցնում է կախվածությունը նիկոտինից (շատ կարեւոր է կանանց համար), ալկոհոլից, մարիխուանայից: Զսպում է աուտոիմունային պատասխանի չափը, օրինակ, ռեւմատոիդ արթրիտի դեպքում: Կարգավորում է էսթրոգենի փոխանակումը, որի շնորհիվ կանխարգելում է էնդոմետրիումի քաղցկեղի զարգացման վտանգը: Ունի հակակարկամային ազդեցություն, թուլացնում է հարթ մկանները, լայնանում են բրոնխերը, հեռացվում է խորխը, լորձաթաղանթները պատված են պրոգեստերոնի ընկալիչների խիտ ցանցով: Նվազեցնում է լեղապարկի ակտիվությունը, մասնակցում է ինսուլինի գոյացման ու փոխանակման գործընթացին, կարգավորում է արյան մակարդելիությունը, բարձրացնում է երակների տոնուսը, նաեւ` ցինկի, երկաթի ու բջիջներին անհրաժեշտ թթվածնի մակարդակները: Ազդում է օրգանիզմի ջերմային հավասարակշռության վրա, կարգավորում է ճարպ-էներգիա փոխակերպման ընթացքը:

Սկսած 1997թ. ԱՄՆ-ում արտոնագրվել է պրոգեստերոն պարունակող դեղերի վաճառքը, որոնք արտադրվում են տասնյակ անվանումներով՝ բազմաթիվ երկրներում:

Ռուսական «Будьте здоровы» (спец.выпуск,21.2012) ամսագրի խմբագրակազմի հեղինակային հոդվածում գրված է. «Գիտնական-սննդաբաններն առանձնացնում են օրգանիզմի դիմադրողականությունն ամրացնող թվով 5 մթերք ՝անյուղ կարմիր միս, քաղցր կարտոֆիլ, սնկեր, թեյ ու յոգուրտ»:

Հետեւություն

Բատատի օգտակար հատկությունները մեծապես կապված են պրոգեստերոնի հետ: Բատատը նպաստում է արյունաստեղծմանը, լավ է համակցվում բազմաթիվ մթերքների՝ հատկապես մսեղենի հետ, նպաստում է երկաթի ու ցինկի յուրացմանը, որի շնորհիվ բարձրացնում է օրգանիզմի դիմադրողականությունը:

Մանուշակագույն պտղամսով տեսակները պարունակում են անտոցիաններ, որոնք չեն տրոհվում լույսի ու, նույնիսկ ջերմային ազդեցության պարագայում, ունեն հակաօքսիդանտ ազդեցություն, նվազեցնում են ուռուցքների, սրտանոթային ու տարիքի հետ առաջացող աչքերի հիվանդությունների ռիսկերը: Չին բժիշկները կարծում են, որ բատատը վերականգնում է կարծրացած անոթների էլաստիկությունը, խթանում է երիկամների ու լյարդի ակտիվությունը: Կիրառում են որպես նյարդերն ամրացնող ու ստամոքսի լորձաթաղանթը ապաքինող ուտեստ:

Ճապոնացի գիտնականները բատատի արմատի ոգեթուրմով բուժում են շաքարային դիաբետը: Վիենայի բժշկական համալսարանի գիտնականները հետազոտել են ոգեթուրմի ազդեցությունը 2-րդ տեսակի դիաբետով 61 հիվանդների վրա: 18 ամիս տեւողությամբ գիտափորձը տվել է դրական արդյունքներ:

Բատատը խորհուրդ է տրվում կանանց, հատկապես՝ դաշտանադադարի շրջանում:

Բետա-կարոտինը (տե՛ս, Ջ. Սահակյան, «Դդումը՝ որպես կարոտինային նյութերի մատակարար», Med. Practic, 2015) պաշտպանում է մաշկը, կանխարգելում է կրծքագեղձի ուռուցքի զարգացումը: Բետա-կրիպտոքսանտինն օգտակար է ռեւմատոիդ արթրիտի դեպքում:

B6 վիտամինն (տե՛ս, Ջ. Ս. «Վիտամինները արեւածաղկում», Med practic, 2015) ունի համակարգային նշանակություն: Խթանում է նուկլեինաթթուների սինթեզը, որոնց շնորհիվ գոյանում են ինֆեկցիաների դեմ պայքարող հակամարմիններ:

C վիտամինի օգտակար ազդեցության ոլորտը շատ մեծ է՝ հատկապես խթանում է մակրոֆագերի ակտիվությունը, որոնք իմունային համակարգի «առաջամարտիկներից» են:

80 տարի առաջ մեր հայրենակից Վ.Մելիք-Օհանջանյանը գրել է բատատի օգտակարության ու դրա մշակման նպատակահարմարության մասին («Բատատ կամ քաղցր կարտոֆիլ», Յերեվան: Գյուղհրատ, 1935թ.- 40 էջ):

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ