Թքագեղձեր

Բույսը, կենդանին, մարդը, ունենալով օրգանիզմի կենսագործունեության համար անհրաժեշտ օրգաններ ու համակարգեր, նրանց գոյությունն ապահովող հիմնական աղբյուրը սննդառությունն է` նյութափոխանակությունը, որը սկսվում է մարսողությունից: Կենդանու, մարդու մարսողությունը սկսվում է բերանի խոռոչից, որը մի ուրույն «լաբորատորիա» է, այստեղ հայտնված առարկան, սննդանյութը զննելու, ճանաչելու, նրա պիտանելիությունը ստուգելու համար: Բերանի խոռոչի օրգաններում գտնվող զգայարաններով կենտրոնական նյարդային համակարգ հասնող ազդակների միջոցով որոշվում է սննդային զանգվածի համը, ձևը, կոնսիստենցիան (փափուկ, կոշտ, կարծր, հեղուկ), ջերմությունը, հաճելի կամ տհաճ լինելը և սննդային պիտանելիությունը: 

Այստեղ կարևոր դեր է խաղում նաև սննդանյութի հոտը, արտաքին տեսքը, որոնց մասին հոտառական և տեսողական օրգաններից գլխուղեղ հասնող զգայություններին համապատասխան կանխավ որոշվում է սննդանյութը ընդունե՞լ, համտեսե±լ, թե հրաժարվել դրանից: Կենտրոնական նյարդային համակարգից եկող պատասխանը թքագեղձերի գործունեությունը դրդող` ախորժակաբեր կամ արգելակող դեր է խաղում:

Այս զննմանը հաջորդում է օգտակար ճանաչված սննդի մեխանիկական և քիմիական մշակումը` ծամելով մանրացնելը, թքի միջոցով փափկեցնելը, սննդի մեջ ածխաջրերի մասնակի քայքայվելն ու դրա տարրալուծված բաղադրիչները բերանի լորձաթաղանթի միջոցով ներծծվելը, ինչպես նաև մշակված սննդային զանգվածը կլլելը: Այդ ամենը կատարվում է 15-20 վայրկյանի ընթացքում: 

Ընթերցողը հավանաբար նկատել է, որ, օրինակ, հացը երկար ծամելիս բերանում քաղցրության զգացում է առաջանում: Դա ավելի նկատելի է սև հացը ծամելիս: Ահա այստեղից էլ սկսվում է մարսողությունը, որում չափազանց կարևոր դեր են խաղում թքագեղձերը: 

Բերանի խոռոչի օրգանների (շուրթեր, այտեր, քիմք, լեզու) լորձաթաղանթները հարուստ են մանր թքագեղձերով, որոնց ծորանները բացվում են հենց իրենց տեղում (նկ. 1): Դրանցից առավել ակտիվ են ստորին շրթունքի ծալքում տեղակայվածները: Բացի դրանցից, բերանի խոռոչի մեջ են բացվում երեք զույգ (ձախ և աջ) խոշոր` հարականջային, ենթալեզվային և ենթածնոտային թքագեղձերի ծորանները: 

Թուքը թույլ հիմնային լուծույթ է, որը պարունակում է օսլա, ածխաջրատներ տարրալուծող` պարզ շաքարների վերածող ֆերմենտներ (ամիլազա և մալտազա): Սրանց շնորհիվ է, որ հացը ծամելիս դրա մեջ եղած օսլան քայքայվում է և անջատված շաքարներից քաղցր համ ենք զգում:

Թքի մեջ կա լորձանյութ` մուցին, որի սոսնձող հատկության շնորհիվ թուքը դառնում է մածուցիկ: Դա նպաստում է մշակվող սննդազանգվածի` թքով պարուրված գնդերը սահուն, հեշտ կուլ տալուն: Թուքը նաև սպիտակուց և անօրգանական նյութեր է պարունակում: Սննդանյութերի նախնական մշակումն ապահովող ֆերմենտները, սննդի հետ ընկնելով ստամոքս, ստամոքսահյութի թթվայնության պայմաններում կորցնում են իրենց ազդեցությունը:

Հարականջային թքագեղձերն ամենամեծն են: Դրանք գտնվում են աջ և ձախ ականջախեցիներից մի փոքր ցած` լցնում են մաշկի տակ հետծնոտային փոսերը, իսկ 5-6 սմ երկարություն ունեցող ծորաններն, անցնելով աջ և ձախ ծամիչ մկանի արտաքին երեսի վրայով, ծակում անցնում են ճարպային հյուսվածքի ու այտի մկանի (փող փչողի մկան) միջով և բացվում բերանում` վերին ծնոտի երկրորդ ծամիչ ատամի (աղորիք) դիմացի լորձաթաղանթի վրա (նկ. 2): 

Ենթածնոտային գեղձերը գտնվում են ստորին ծնոտի ստորին եզրից մի փոքր ցած: Դրանց ծորանները, անցնելով բերանի խոռոչի հատակը կազմող ծնոտակորճային մկանի վրայով, բացվում են լեզվի տակ գտնվող թքային պտկիկի վրա:

Երրորդ զույգ խոշոր թքագեղձերը լեզվի տակ բերանի խոռոչի հատակի ծնոտակորճային մկանի վրա տեղակայված ենթալեզվային գեղձերն են, որոնց ծորանները բացվում են ենթածնոտային գեղձի ծորանի հետ համատեղ, իսկ առանձին հատվածների ծորանները հենց լեզվի հատակի լորձաթաղանթի վրա:

Նկար 1. Բերանի լորձաթաղանթներում առկա բազմաթիվ մանր թքագեղձերի կառուցվածքը

1. Շճային բջիջներ
2. Լորձային բջիջներ
3. Թքածորան
4. Մկանաէպիթելային  բջիջներ
5. Շճային բջիջներ

Նկար 2. Խոշոր թքագեղձերի տեղակայումը

1. Լեզու
2. Ատամներ
3. Ենթալեզվային թքագեղձերի ծորաններ
4. Ենթալեզվային թքագեղձ
5. Բերանի հատակը կազմող ծնոտակորճային մկան
6. Հարականջային  թքագեղձ
7. Հարականջային  թքագեղձի ծորան
8. Ծամող մկան
9. Ստորին ծնոտ (կտրվածք)
10. Ենթածնոտային թքագեղձի ծորան
11. Ենթածնոտային թքագեղձ

Թքագեղձերում թքի արտադրությունը կատարվում է ռեֆլեկտոր ճանապարհով: 

Անշուշտ, ընթերցողին կհետաքրքրի, թե ինչ է ռեֆլեքսը, որն ընկած է օրգանիզմում կատարվող մի շարք գործընթացների հիմքում:

Նախորդ հրապարակումներում` մկանային համակարգի հատկությունների բնութագրման առիթով խոսել ենք մկանների կամային և ակամա` ռեֆլեքտոր` ակնթարթային շարժումների մասին:

Այս հոդվածում առիթ է ընձեռվել ավելի հանգամանորեն անդրադառնալ ռեֆլեքսի բնութագրմանը:

Ռեֆլեքսն արտաքին կամ ներքին ազդակների նկատմամբ նյարդային համակարգի միջոցով ինչպես տարբեր օրգաններում, այնպես էլ գեղձերում ինքնաբերաբար տեղի ունեցող պատասխան գործողությունն է, որը թքագեղձում արտահայտվում է թուք արտադրելով: Դա զգացող նյարդերի միջոցով դեպի երկարավուն ուղեղ (այստեղ գտնվում է թքարտադրության կենտրոնը) ուղարկվող գրգռին տրվող ակնթարթային հրահանգ-պատասխանն է, որի շնորհիվ թքագեղձում ակամա սկսվում կամ ակտիվանում է թքարտադրությունը:

Թքարտադրությունը դրդող պատճառներ են. օրինակ, մի քանի ամսական երեխայի բերանը տարած ռետինե, գուտապերճե խաղալիքը կամ ծծակը, մեծերի համար` բերանում որևէ սննդի կտորը, դրա համը, հոտը, որոնք անմիջականորեն գրգռում են լեզվի համազգաց, քիթըմպանի, հոտառություն զգացող նյարդային ընկալիչներին: Վերջիններիս ստացած գրգիռներն անմիջապես ուղարկվում են երկարավուն ուղեղ և այնտեղից եկող ակնթարթային պատասխանի համաձայն թքագեղձում սկսվում է ակամա թքարտադրությունը: Սա ինքնաբերաբար, ակամա կատարվող ոչ պայմանական ռեֆլեքսն է: Բացի ոչ պայմանական ռեֆլեքսից, կյանքի ընթացքում ձեռք բերված փորձի հիման վրա մշակվում են նաև պայմանական ռեֆլեքսներ, որոնց նախնական ձևավորմանը մասնակցում է գլխուղեղի կեղևը: Թքարտադրության պարագայում պայմանական ռեֆլեքսը կարող է գործել առանց բերանի խոռոչի զգայարանները անմիջականորեն սննդի կամ որևէ առարկայի միջոցով գրգռելու: Բավական է մտածել, լսել ձեզ ծանոթ սննդի մասին, տեսնել ախորժալի սնունդը, զգալ դրա հոտը, որ ուտելու ցանկություն առաջանա, արդեն մշակված պայմանական ռեֆլեքսը կգործի` կսկսվի թքարտադրությունը: 

Փորձեք հիշել, պատկերացնել ձեզ համար հաճելի, սիրված որևէ միրգը (հասած դեղձ, թթու սալոր) կծելու պահը և ձեզանից անկախ թքագեղձերը կսկսեն թուք արտադրել: Կամ մեկը համեղ ուտելիք է ուտում, իսկ նրան նայող քաղցած մարդու բերանում առատ հյութ է արտադրվում: Մեկը թթու սալոր է ուտում, թթվությունից դեմքը ծամածռելով, տեսնողն ակամա թուքն է կուլ տալիս: Սրանք պայմանական ռեֆլեքսը բնութագրող պարզ, ցայտուն օրինակներ են, որտեղ տեսողական, հոտառական զգայությունները մտովի պատկերացումները, հասնելով ուղեղի կեղևի համապատասխան կենտրոն, այստեղից դրդիչ ազդակներ են հաղորդում երկարավուն ուղեղի թքարտադրության կենտրոն և վերջինից գեղձերին գնացող հրահանգով սկսվում է ակտիվ թքարտադրություն: Սա է պայմանական ռեֆլեքսը: Ասենք, որ արդեն մշակված պայմանական ռեֆլեքսի գործընթացը կարող է տեղի ունենալ արդեն առանց գլխուղեղի կեղևի մասնակցության: 

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ