ԱԿԱՆԱՎՈՐ ԳԻՏ՜ՆԱԿԱՆ ԵՎ ԳԻՏՌՒԹ-ՅԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊԻՉ Ակադեմիկոս Արմեն Գալոյանի հիշատակին

Վերջին տասնամյակների րնթացքում Հայաստանում բուռն վերելք ապրեց նյարդաքիմիան: Նյարդային համակարգի կենսաբանության առավել նշանավոր նվաճումներից մեկր պետք է համարել ուղեղի կարդիոակտիվ հորմոնների, ինչպես նաև նեյրոիմունոմոդուլ- յատորների հայտնագործումր ակադեմիկոս Արմեն Գալոյանի կողմից: Ուղեղի նեյրոակ- տիվ հորմոններով ամբողջ աշխարհում զբաղ-վում են րնդամենր երեք լաբորատորիաներում, որոնցից երկուսի ղեկավարներն են Նոբելյան մրցանակի դափնեկիրներ, պրոֆեսորներ Ռ. Գիլմենր և Ա.Շալլին ԱՄՆ-ում և ակադեմիկոս Ա.Ա.Գալոյանր Հայաստանում:

Նոբելյան մրցանակի դափնեկիր Ռ.Գիլմենր գրել է. «Արմեն Գալոյ անր եղել է այն նախակա- րապետր, որր նշել է սրտի արյան շրջանառության ու անոթների տոնուսի և ներզատիչ պանկրեասի կարգավորման պրոցեսում հիպոթալամուսի նեյրոսեկրետոր բջիջներում սինթեզվող և անջատվող օլիգոպեպտիդների դերր: Նա նաև առաջինն էր, որ ենթադրել է սրտում առաջացող և սիրտ-անոթային գործունեությունր կանոնավորող ակտիվ մոլեկուլների առկայության մասին շատ ավելի վաղ, քան նախասրտերից այժմ լավ հայտնի պեպտիդների անջատումր ե բնութագրումդ Եվ վերջապես Ա.Գալոյ անի ե իր աշխատակիցների հաղորդումներում ցույց է տրվել ուղեղում իմունոֆիլինի ե կալցինեյրինի, ինչպես նաե դրանց համալիր ազդեցության մեխանիզմ- ներր իմունային համակարգում»:

Արմեն Գալոյանր ծնվել էր 1929թ. մայիսի 1-ին' Արթիկի շրջանի Անուշավան գյուղում, Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ լեգենդ դարձած հայ բժիշկ Անուշավան Գալոյանի րն- տանիքում: Դպրոցն ավարտել էր ոսկե մեդալով, իսկ Երեանի Մ.Հերացու անվան Բժշկական ինս- տիտուտր' գերազանցության դիպլոմով: 1956-ին ԽՍՀՄ ԳԱ Ա.Ն.Սեերցովի անվան զարգացման կենսաբանության ինստիտուտում, հայ անվանի ֆիզիոլոգ Խ.Կոշտոյանցի ղեկավարությամբ պաշտպանել էր թեկնածուական թեզ ուղեղի կենսաքիմիայի վերաբերյալ, վերադարձել Հայաստան ե ավելի քան կես դար աշխատում էր ՀՀ ԳԱԱ Հ.Բունիաթյանի անվան կենսաքիմիայի ինստիտուտում անցնելով գիտաշխատողի, նեյրոհորմոնների կենսաքիմիայի լաբորատո- րիայ ի վարիլի, իսկ 1981-ից մինչե 2006թ. ինստիտուտի տնօրենի ճանապարհր: Դոկտորական ատենախոսությունր պաշտպանել էր 35 տարե-կանում: 1971-ին րնտրվում է ՀՀ ԳԱԱ թղթակից- անդամ' ֆիզիոլոգիական ակտիվ միացությունների քիմիա մասնագիտությամբ, իսկ 1986-ին' ակադեմիկոս' կենսաքիմիա մասնագիտությամբ: 2011-ին Ա. Գալոյ անն րնտրվում է Ռուսաստանի գիտությունների ակադեմիայի արտասահմանյան անդամ: Նա ՀՀ գիտության վաստակավոր գործիչ էր:

Նրա ղեկավարությամբ պաշտպանվել են 18 դոկտորական  վեց տասնյակից ավելի թեկնածուական ատենախոսություններ: Նա հեղինակ էր չորս մենագրությունների ե ավելի քան 500 գիտական հոդվածների: Պարգեատրվել էր շքանշաններով ու մեդալներով: Որպես ՀՀ ԳԱԱ Բնական գիտությունների բաժանմունքի բժշկակենսաբանական պրոբլեմային խորհրդի ե Հայաստանի կենսաքիմիկոսների րնկերութ- յան նախագահ, Ա.Գալոյանր մեծ ավանդ ուներ նյարդաքիմիայի ե նյարդակենսաբանության առաջատար ուղղությունների զարգացման գործում: Նա համատեղ կարեոր գիտական հետազոտություններ է կատարել Պրահայի օրգանական քիմիայի ե կենսաքիմիայի, Նյու Ցորքի նեյրոքիմիայի ե թմրամոլության, Սան Դիեգոյի Սոլկի ինստիտուտներում, Նյու Ցորքի Ռոկֆել- լերի համալսարանում: Բազմազան ու բազմաբնույթ են Ա.Գալոյանի զեկուցումների թեմաների րնդգրկումներր: Աշխարհագրական անվանացանկով դրանք անցնում են մեր մոլորակի հարավից-հյուսիս ե արեմուտքից-արեելք: Շատ տե- ղերում հանդես է եկել ոչ միայն որպես զեկուցող կամ մեր երկիրր ներկայացնող գիտնական, այլև կենսաքիմիային, մոլեկուլային նեյրոէն- դոկրինոլոգիային և նեյրոքիմիային նվիրված բազմաթիվ սիմպոզիումների, կոնֆերանսների նախագահ: Դեռևս 1978թ. նեյրոսեկրեցիա- յի VII միջազգային սիմպոզիումի զեկույցներում ակադեմիկոս Ա.Պոլենովր նշել է Գալոյանի կողմից ստեղծված նեյրոսեկրեցիայի դպրոցի մասին: Ա.Գալոյանի և նրա աշխատակիցների կողմից հիմնարար գիտական համատեղ հետազոտություններ են ծավալվել աշխարհի մի շարք խոշոր գիտական կենտրոնների' Հայաստանի ազգային ակադեմիայի մոլեկուլային կենսաբանության և ֆիզիոլոգիայի ինստիտուտների, Երևանի պետական և բժշկական համալսարանների, Վաշինգտոնի բժշկական համալսարանի կենսաքիմիայի և մոլեկուլային կենսաբանության ամբիոնի, Նյու Ցորքի նեյրոքիմիական կենտրոնի, Վանկուվերի (Կանադա) բժշկական համալսարանի, Ռուսաստանի Ա.Բախի անվան կենսաքիմիայի, Տյուբինգենի (Գերմանիա) ֆիզիոլոգիական քիմիայի և այլ ինստիտուտների հետ: ՀՀ ԳԱԱ Կենսաքիմիայի ինստիտուտր դարձել է աշխարհի ճանաչված նյարդաքիմիական կենտ-րոններից մեկր:

Պրոֆեսոր Ա.Գալոյանր ԱՄՆ-ի Կենսագրությունների միջազգային ինստիտուտի կողմից արժանացել էր տարվա մարդր (1995, 1996, 1997թթ.), ինչպես նաև դարի մարդր (1998թ.) կոչումներին: Բազմաբեղուն է նաև պրոֆ. Ա.Գալոյանի մանկավարժական գործունեությունդ Երևանի պետական և Մ.Հերացու անվան բժշկական համալսարանների տարբեր տարիներին ուսանած բազմաթիվ ուսանողներ այսօր էլ հիշում են նրա բոլորովին նոր և գիտական փաստերով հարուստ, բովանդակալից, միաժամանակ պարզ ու մատչելի շարադրված դասախոսություններր արդի կենսաքիմիայի և նեյրոքիմիայի վերաբերյալ: Լինելով նյարդա- քիմիկոսների միջազգային րնկերության կենտրոնական խորհրդի անդամ, նա հայրենական նյարդաքիմիական գիտությունր արժանի ձևով ներկայացնում էր արտասահմանում: Նա միաժամանակ ՀՀ ԳԱԱ և ՌԳԱ «Նյարդաքիմիա» ամսագրի գլխավոր խմբագիրն էր դրա հիմնադրման օրից (1982):

1999թ. սեպտեմբերին Նյու Ցորքում լույս տեսավ «Neurochemical Research» միջազգային ամսագրի 9-րդ համարր, որպես հատուկ հրատարակություն ամբողջությամբ նվիրված էր պրոֆ. Ա.Գալոյանին և նրա աշխատանքներին, որտեղ հոդվածներով հանդես են եկել աշխարհի մի շարք երկրների (ԱՄՆ, Ռուսաստան, Կանադա, Հայաստան, Իտալիա, Դանիա, Հուն- գարիա, Ֆինլանդիա) խոշոր գիտնականներ:

Նշված ամսագրի խմբագիր, ԱՄՆ-ի նեյրոքիմի- կոսների ասոցիացիայի պրեզիդենտ, պրոֆեսոր Գ.Հաշիմր իր ներածականում մեծ նշանակություն տալով Ա.Գալոյանի հայտնագործություններին և տեսական րնդհանրացումներին, նշում է, որ դրանք գիտական միջազգային ճանաչում են ստա ցել:

Պրոֆեսոր Ա.Գալոյանին նվիրված «Neurochemical Researc^-ի համարում իր հոդվածի նախաբանում Կալիֆոռնիայի բժշկական հետազոտությունների ինստիտուտի և փորձարարական սրտաբանության դեպարտամենտի տնօրեն, փորձարարական սրտաբանության մասնագետ պրոֆեսոր Ռիչարդ Բինգր գրել է՝ «Ինձ համար պատիվ է հրավեր ստանալ մասնակցելու պրոֆեսոր Գալոյանին նվիրված նեյրոգիտության հատորի հրատարակությանր, որի նվաճումնե- րր նեյրոգիտության և արյան շրջանառության ասպարեզում համարվում են եզակի: Գրքում դոկտոր Գալոյանր հանրագումարի է բերել իր կողմից հայտնաբերած կարդիոակտիվ նեյրո- հորմոնների ուսումնասիրության արդյունքներր; նրա կողմից հիպոթալամուսի նեյրոսեկրետոր բջիջներում ցիտոկինների կենսասինթեզի հայտ- նաբերումր նոր էջ է բացում իմունոլոգիայում»: Ակադեմիկոս Ա.Գալոյանր այսօր մեզ հետ չէ, պետք է հույս հայտնել, որ նրա բազմաթիվ աշակերտներր կշարունակեն նրա սկսած հիմնարար աշխատանքներր պոլիպեպտիդային նյար- դահորմոնների կառուցվածքի պարզաբանման և բժշկության տարբեր ասպարեզներում դրանց կիրառման ուղղությամբ: 

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ