Լինել գիտակցված, չափավոր. հոգեբան Հրաչյա Ամիրյանը՝ վիրտուալ կյանքի մասին

«Մեզ ամեն վայրկյան հազարավոր նոր հնարավորությունների կոչեր են արվում, սակայն հաջողության հասնելու երբևէ  այսքան պարզ ճանապարհ չի եղել, որքան մեզ տալիս է համացանցի աշխարհը: Ո՛չ մի դեպքում բաց մի՛թողեք այդ հնարավորությունը», - հարցազրույցներից մեկում խորհուրդ է տվել «Ֆեյսբուք» սոցիալական ցանցի հիմնադիրներից Մարկ Ցուկերբերգը:

Համացանցի՝  միանշանակորեն անսպառ հնարավորությունների մեծ աշխարհ լինելու տեսակետին համամիտ չեն նրանք, ովքեր հունվարի 26-ը նշում են որպես Առանց ինտերնետի միջազգային օր: Այս օրը նշվում է 2000-ական թվականներից և նպատակ ունի գոնե մի կարճ ժամանակով մարդկանց դուրս բերել վիտուալ աշխարհից, վերադարձնել առանց ինտերնետի կյանք՝ իր իրական գույներով:

Օրվա առիթով՝ համացանցին առնչվող մի շարք հարցերի վերաբերյալ զրուցեցինք հոգեբան Հրաչյա Ամիրյանի հետ:

–   Ցանցամոլությունը (сетеголизм) արդեն բավական վաղուց ծանոթ հասկացություն է. հոգեբանության մեջ այն ինչպե՞ս է բնորոշվում, համարվո՞ւմ է հոգեբանական պաթոլոգիա:

–   Առօրյա կյանքում տարաբնույթ կախվածությունները լայնորեն տարածված են: Համացանցից կախվածությունն իր բնույթով, ըստ էության, չի տարբերվում այլ կախվածություններից, թեև իր յուրահատկություններն ունի: Միևնույն ժամանակ, այդ կախվածությունները միշտ չէ, որ միանշանակ կերպով կարելի է բնութագրել որպես հիվանդագին, ախտաբանական վիճակ (պաթոլոգիա): Ամբողջ հարցն այդ կախվածությունների արտահայտվածության ուժգնության մեջ է (այս առումով կախվածությունների մի քանի փուլեր են առանձնացնում` սկզբնական, միջին և վերջին): Մի բան է սկզբնական փուլի սովորական կախվածության ձևավորումը, որից կարելի է  հեշտությամբ ազատվել, մեկ այլ բան է վերջնական փուլի գործնականում անկառավարելի մղումը: Որպեսզի կախվածությունը հիվանդագին բնույթ կրի, մարդու գիտակցության ու վարքի մեջ շատ էական փոփոխություններ պետք է կատարվեն: Մասնավորապես, կախվածության առարկան պետք է դառնա գերարժեք և դուրս մղի մարդու մնացած բոլոր արժեքները, նրա բոլոր կարևոր պահանջմունքները պետք է ենթարկվեն կախվածության գլխավոր պահանջմունքին: Դա մի վիճակ է, երբ մարդը շատ ուժգին պահանջ է զգում, մշատպես մտածում է իր հակվածության առարկայի մասին, և իրեն հարմարավետ է զգում միայն այդ առարկայի միջոցով իր պահանջմունքը բավարարելու դեպքում: Համաձայնվեք, որ այդպիսի երևույթի մենք ամեն քայլափոխին չէ, որ հանդիպում ենք, մանավանդ` համացանցից կախվածության դեպքում: Ավելի հաճախ մենք գործ ունենք պարզապես վնասակար սովորության հետ, եթե խոսքը կախվածության մասին է:     

–   Ո՞րն է համացանցում ակտիվության և կախվածություն ունենալու սահմանը:

–   Հստակ սահման գոյություն չունի: Սահման գծելու համար յուրաքանչյուր կոնկրետ դեպքում բովանդակային հստակ վերլուծություն պետք է կատարել: Նույնիսկ համացանցում գտնվելու տևական ժամանակահատվածը չի կարող որպես չափանիշ ծառայել: Ինչ-որ մեկը կարող է ընդամենը իրեն թույլատրված կես ժամն անցկացնել համակարգչի առջև (օրինակ` կլանված կերպով իր սիրելի խաղը խաղալով), բայց դա արդեն իսկ կախվածության բնույթ ունենա: Իսկ մեկ ուրիշը կարող է 3-4 ժամ շարունակ լինել համացանցում, բայց այդ ընթացքում էլեկտրոնային գրքեր, հոդվածներ կամ զարգացնող այլ նյութեր կարդա, գործարար նամակագրություն վարի, շփվի ընկերների հետ, ստեղծագործական աշխատանք կատարի և այլ օգտակար գործունեությամբ զբաղվի: Այսինքն՝ պետք է պարզել, թե մարդը համացանցում լինելիս կոնկրետ ինչով է զբաղված, իր որ պահանջմունքներն է բավարարում, ինչ է ստանում համացանցից այդ ընթացքում, և դա ինչ ազդեցություն է գործում նրա հոգեկան և ֆիզիկական վիճակի վրա: Նույնիսկ խաղերը շատ տարբեր են լինում: Մի բան է ստրատեգիական մտածելակերպ զարգացնող ինտելեկտուալ խաղ խաղալը, մեկ այլ բան է երկար ժամանակով պարզունակ ու բթացնող խաղեր խաղալը:

–   Facebook-ից կախվածությունն այսօր արդեն համեմատում են, օրինակ, ծխախոտից կախվածության հետ: Դուք համամի՞տ եք:

–   Եթե խոսքը հենց Facebook-ի մասին է, ապա ամեն ինչ կախված է կոնկրետ մարդուց, նրա հասունության ու գիտակցվածության աստիճանից, ինքնահսկման ունակությունների զարգացման աստիճանից: Երբեմն նման համեմատությունն արդարացված է, երբեմն` ոչ: Ես ճանաչում եմ շատ մեծ թվով մարդկանց, ովքեր լիովին վերահսկում են համացանցում իրենց գտնվելու ժամանակամիջոցը, իրենց գործողությունները և ցանկացած վայրկյանի կարող են հեշտությամբ պոկվել համակարգչից: Համացանցը, մասնավորապես Facebook-ը, շատ մեծ հնարավորություններ է տալիս մարդկանց ամենատարբեր պահանջմունքները բավարարելու համար (ընդսմին` անվճար), սկսած բարձրագույն հոգևոր, ինտելեկտուալ, գեղագիտական, ինֆորմացիոն պահանջմունքներից, շփման պահանջմունքից, և վերջացրած հանգստով ու ամենատարբեր կարգի զվարճություններով: Էլ չեմ ասում գործարար ու գործնական կապերի ու շփումների հնարավորության մասին, ինքնադրսևորվելու հնարավորությունների մասին և այլն: Այդ պատճառով են այդքան մեծ թվով մարդիկ գամվում համակարգիչներին:

–   Շատ կազմակերպություններ փակում են իրենց աշխատակիցների մուտքը սոցցանցեր աշխատանքային ժամերի ընթացքում: Հոգեբանների կարծիքներն այս հարցում իրարամերժ են: Ցանցում անցկացրած ժամանակը միանշանակ նշանակում է ժամանակի կորո՞ւստ:

–   Կորուստ է դա, թե` ոչ, կախված է նրանից, թե ով է համացանցում և ինչով է զբաղվում այդ ժամանակ: Շատ դեպքերում ես կողմ եմ արգելելուն, որովհետև ամենևին էլ միշտ չէ և ամենևին էլ բոլոր աշխատակիցները չէ, որ հասուն են, պատասխանատվության զարգացած զգացում ունեն և չեն չարաշահի համացանցում իրենց գտնվելու ժամանակը: Շատերն աշխատանքային ժամերին համացանցում ոչ թե օգտակար գործերով են զբաղվում, այլ պարզապես զվարճանում են, զբաղվում են ժամավաճառությամբ, ժամանակ են սպանում անիմաստ խաղեր խաղալով կամ անձնական զրույցներ վարելով: Այսպիսի դեպքերում ես միանշանակ կողմ եմ արգելելուն: Մյուս կողմից, եթե աշխատակիցները հասուն են և պատասխանատու, ապա արգելելու մեջ իմաստ չեմ տեսնում: Ավելին, աշխարհի զարգացած և հանրահայտ ընկերություններում առաջնորդվում են այն մոտեցմամբ, որ աշխատակցի աշխատանքային ժամանակի տասը տոկոսը նա կարող է տնօրինել իր անձնական նպատակների համար: Կարևորն այն է, որ նա ժամանակին և պատշաճ կերպով կատարում է  իր պարտականությունները, իրեն հանձնարարված գործը:    

–   Դուք Facebook-ում ամենաակտիվ և ամենամեծ պահանջարկ ունեցող հայ հոգեբաններից եք: Սոցցանցերի ի՞նչ ազդեցություն եք զգում Ձեր օրինակով:

–   Կարող եմ խոսել առավելապես Facebook-ի մասին, որովհետև այլ սոցցանցերում չեմ լինում և որևէ ակտիվություն չունեմ դրանցում: Ընդհանուր առմամբ ազդեցությունը շատ բացասական եմ գնահատում: Հարցը միայն այն չէ, որ սոցցանցերում արտացոլվում են մեր իրականության բոլոր բացասական ու տհաճ կողմերն ու երևույթները, ինչը բնական է: Հարցն այն է, որ արտացոլվում են առավելապես միայն բացասականն ու տհաճը, միայն սևն ու մերժելին, ընդ որում՝ չափազանց ուժգին ու խտացված կերպով: Բացասական մտածողությունը, որն առօրյա կյանքում էլ շատ մեծ տարածում ունի, Facebook-ում դրսևորվում է առավել ընդգծված ու առավել խտացված կերպով: Լրահոսում տեղ գտնող նյութերը հաճախ ոչ թե պարզապես աղբ են, ոչ միայն անհեթեթ են, այլ ուղղակի սահմռկեցուցիչ են: Ամեն կարգի անհեթեթություններ, բամբասանքներ, ապատեղեկատվություններ, հուսահատություն ու խուճապ սերմանող նյութեր են տարածվում, ընդսմին` շատ մեծ քանակությամբ: Եվ դրանում առավելապես մեղավոր են ռեյտինգացավով տառապող, իրենց լրատվամիջոց համարող մեծաքանակ լրատվական կայքերը: Նրանք ոչնչից չեն խորշում, ոչնչի առջև կանգ չեն առնում: Բանը հասնում է այնտեղ, որ իրենց լրագրող համարող սուբյեկտները տարածում են թշնամու պատրաստած քարոզչանյութերը (շատերը կհիշեն մեր գերի ընկած զինվորի մասնակցությամբ ադրբեջանցիների պատրաստած քարոզչանյութը, որը հաճույքով տարածում էին այդ լրագրող կոչվածները և բազմաթիվ հորդորներից, բացատրություններից ու ճնշումներից հետո անգամ շարունակում էին իրենց դավաճանական սև գործն անել): Տեղեկատվական դաշտում լիակատար թողտվության ու բացարձակ անպատասխանատվության արդյունքում այդ դաշտի դաստիարակչական կամ զարգացնող նշանակության մասին խոսելն ուղղակի անհեթեթ է: Պարբերաբար այդպիսի թունավոր ինֆորմացիոն դաշտում գտնվելը և դրա բացասական ազդեցության տակ չընկնելը գործնականում անհնար է: Դա շատ վտանգավոր է, դա հուսահատվելու, ընկճախտի և ճգնաժամի մեջ ընկնելու ամենակարճ ուղին է: Բոլոր ողջամիտ մարդիկ փորձում են պայքարել դրա դեմ, բայց արդյունքը գործնականում զրոյական է, որովհետև գործ ունենք տարրական պատասխանատվության, տարրական կոմպետենտության ու տարրական էթիկայի լիակատար բացակայության հետ: Սա շատ լուրջ խնդիր է և առիթից օգտվելով կոչ եմ անում շատ զգույշ և շատ ընտրողաբար վերաբերվել լրահոսում զետեղվող նյութերին: Երբեմն ավելի լավ է ընդհանրապես չկարդալ դրանք: 

–   Սոցցանցերը կարո՞ղ են ծառայել ինքնագնահատականը բարձրացնելուն:

–   Սոցցանցերը, վիրտուալ միջավայրերը մարդուն ներկայանալու, ինքնարտահայտվելու, տարբեր կողմերով իրեն դրսևորելու հնարավորություն են տալիս: Բնականաբար, ինչպես ցանկացած այլ գործունեություն, դա կարող է ինքնագնահատականի բարձրացման միջոց ծառայել: Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե մարդն ինչպես կդրսևորի իրեն:  
 
–   Առանց ինտերնետի միջազգային օրվա կապակցությամբ՝ սոցցանցերից օգտվել-չօգտվելու ինչպիսի՞ համամասնություն խորհուրդ կտաք:

–   Երկու խորհուրդ կա: Լինել գիտակցված: Հասկանալ, որ համացանցն ահռելի գործիք է և շատ մեծ հնարավորություններ է առաջարկում: Համացանցը լի է ինչպես օգտակար, այնպես էլ անօգուտ ու վնասակար նյութերով ու տեղեկություններով: Հարկավոր է ընտրողաբար վերաբերվել այդ ամենին: Երկրորդ խորհուրդը չափավորությունն է: Ամեն ինչ չափի մեջ է գեղեցիկ, չափի մեջ է առողջ և չափի մեջ է օգտակար: 

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ