Բազմավնասվածքների որոշ ասպեկտներ (Հայաստանի Հանրապետության, տվյալներով)

Արդիականությունը

Բազմավնասվածքի հիմնախնդրի արդիականությունը պայմանավորված է ավտոտրանսպորտային պատահարների թվաքանակի մշտական աճով: XX-րդ դարի 90-ական թվականներին ճանապարհային ավտոտրանսպորտային պատահարներից յուրաքանչյուր տարի աշխարհում զոհվել է 8,4 միլիոն մարդ: Ըստ մի շարք հեղինակների [2,4,7,12]: Ռուսաստանի Դաշնությունում յուրաքանչյուր տարի տեղի է ունենում 225 հազար ճանապարհատրանսպորտային պատահար, մահանում է 34.000-ը: Ընդ որում, Ռուսաստանի Դաշնությունում ավտոտրանսպորտային պատահարների թիվը 5-10 անգամ գերազանցում է Եվրոպական զարգացած երկրների նմանատիպ ցուցանիշին: Ուսումնասիրությունները ցույց են տափս, որ ծանր մեխանիկական վնասվածքը ներկայումս մահացության 3 հիմնական պատճառներից մեկն է, ընդ որում, ըստ որոշ տվյալների մինչե 40 տարեկան բնակչության շրջանում մահացության տեսակետից տվյալ պատճառը զբաղեցնում է առաջին տեղը [4]: Ոստ որոշ հեղինակների [4,8] տվյալների ինչպես ՌԴ-ում, այնպես էլ այլ երկրներում տրավմատիզմն ընդունել է հսկայածավալ մասշտաբներ ե ունի աճի հստակ և ակնառու միտում: Ոնդ որում, արդեն հաճախակի են հանդիպում բազմակի ե համակցված վնասվածքները, որոնք ուղեկցվում են վնասվածքային և հեմոագիկ շոկի զարգացումով [5,13,14]: Աշխատանք [6]-ի հեղինակները ներկայացնում են ծանր համակցված վնասվածքների ժամանակ տուժածների տարհանման 10 տարվա փորձը՝ ավտոմոբիլային տրանսպորտով մինչե 350, ուղղաթիռով՝ մինչե 700 կմ ե ինքնաթիռով՝ մինչև 5000 կմ, ներառյալ դժվարամատչելի շրջաններից (լեռնային գոտիներ, տեղային մարտական գործողությունների շրջաններ)՝ հաճախ օգտագործելով տարհանման մի քանի միջոցներ: Վերլուծում են բուժօգնության ցուցաբերման արդյունավետության իջեցման պատճառները ե մահաբերության պատճառները: Նկարագրում են բժշկական խմբերի գործունեության ալգոռիթմը, նրանց հագեցվածությունը, որը թույլ է տալիս տարհանել տուժածներին ցանկացած (ներառյալ տերմինալ) վիճակում: Հաջող տարհանման հիմքում, ըստ այդ նույն հեղինակների, մինչհոսպիտալային բուժօգնության փուլերի գործունեության ճիշտ կազմակերպումն է, դրանց հաջորդականությունը, բուժանձնակազմի որակա-վորման մակարդակը, վերջինիս հագեցվածությունն ինչպես անհրաժեշտ ժամանակակից սարքավորում-ներով, այնպես էլ դեղորայքով: Աշխատանք [6]-ի հեղինակները նշում են, որ եթե զարգացած երկրների կորուստները ծանր համակցված վնասվածքներից չեն գերազանցում համախառն ազգային արտադրանքի՝ ՀԱԱ, 1%-ը, ՌԴ այն ՀԱԱ 4%-ն է: ՌԴ-ում ծանր համակցված վնասվածքներից այդպիսի բարձր կորուստների գլխավոր պատճառր առաջին բուժօգ-նության ցուցաբերման հարցում մարդկանց հմտության բացակայությունն է ե տուժածներին օգնության ցուցաբերման միասնական համակարգի չունենալը:

Հեղինակների մի ստվար զանգված ներկայացնում է ռազմական բազմավնասվածքներր: Նրանք անդրադառնում են դրանց մի շարք ասպեկտներին: Այսպես, վերջինս ուսումնասիրվել է 2008-2010 թթ.-ի ժամանակահատվածում [12] աշխատանքում: Ոստ այս հեղինակների տվյալների բազմավնասվածքի ժամանակ թոքերի ներգրավումր վերջինիս մեջ հանդիպում է առավել հաճախ. եղել է 135 վթար, 107 պայթյուն, որոնց ժամանակ 57,3% դեպքերում դրվել է շնչափողային փողրակ, 68,75%-ի մոտ զարգացել է ռեսպիրատոր համախտանիշ: Մեծ մաս դեպքերում ռեսպիրատոր համախտանիշ ունեցող տուժածների հիմնական զանգվածր դուրս է եկել կրիտիկական վիճակից՝ կիրառելով ստանդարտ շնչական միջոցառումներ: Նրանց ավելի փոքր քանակին հետագայում կատարվել է ինտուբացիա: Մահացու ելք արձանագրվել է 4 դեպքում: Աշխատանք [10]-ում ընդգծվում է, որ ժամանակակից պատերազմին բնորոշ է գլխուղեղի ներառումով բազմավնասվածքը: Հեղինակը ներկայացնում է երեույթն՝ որպես պայթյունային ալիքի ազդեցության հետեանք նոր տիպի զենքերի կիրառման արդյունքում, մասնավորապես, սենսոր համակարգի, մարմնի այլ հատվածների ախտահարումով: Ոնդգծվում է, որ բուժօգնությունր պետք է ներառի բազմապրոտոկոլային մեթոդը: Աշխատանք [11]-ում ուսումնասիրվել են պայթյունային ալիքի ազդեցությունր քաղաքացիական բնակչության վրա՝ բազմավնասվածք առաջացնելու տեսակետից: Ըստ նրանց պայթյուն առաջանալու մեխանիզմներր տարբեր են, սակայն բուն վնասվածքի հետազոտման, ախտորոշման, ինչպես նաև բուժման հարցերում սկզբունքային տարբերություններ՝ համեմատած զինծառայողների հետ չեն հայտնաբերել: Ոազմաթիվ հեղինակների տվյալներ ցույց են տալիս, որ ժամանակակից պայմաններում բավականին լուրջ հիմնախնդիր է մանկական տարիքի բազմավնասվածքր [9, 14]: Հեղինակներր նշում են, որ մանկական տարիքի բազմավնասվածքի ուսումնասիրություններր ցույց են տալիս, որ գոյություն ունեն բազմաթիվ պրոբլեմներ ինչպես ախտորոշման, այնպես էլ բուժօգնության կազմակերպման ե ցուցաբերման տեսակետից:

Հետազոտության նյութն ումեթոդները

Հետազոտությունն անցկացվել է 2003-2009 թթ.-ի ժամանակահատվածի համար: Կատարվել է ռետրոսպեկտիվ վերլուծություն: Հետազոտության օբյեկտ են հանդիսացել 2003-2009 թթ. ժամանակահատվածում բազմավնասվածքով «էրեբունի» բժշկական կենտրոն հոսպիտալացված, հետազոտված ե բուժում ստացած 464 հիվանդները: Հետազոտության կատարման համար կիրառվել է դոմինանտ շրջան հասկացությունն ըստ [7], որն առաջարկում է բազմավնասվածքն ուսումնասիրելու համար անատոմիական շրջանները սահմանափակել 6-ով. գլուխ/պարանոց, կրծքավանդակ, որովայն, կոնք, վերջույթներ ե ողնաշար: Հետազոտության կատարման համար կիրառվել են սոցիալ-հիգիենիկ մեթոդներ [1, 3]: Հետազոտության ընթացքում որոշել ենք. ինտենսիվ ցուցանիշները 100 մարդու նկատմամբ ու միջին սխալը, իսկ ստացված արդյունքների հավաստիությունը գնահատվել է ըստ Ստյուդենտի գործակցի:

Ստացված արդյունքներն ու դրանց քննարկումը

Նկար 1-ում բազմավնասվածքով հոսպիտալացման կառուցվածքն է ըստ դոմինանտ շրջանի:

Նկար 1: Բազմավնասվածքով հոսպիտալացման կաոուցվածքն ըստ դոմինանտ շրջանի (%)

Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ գրեթե նույն արժեքներով 1-3 տեղերը զբաղեցնում են գլուխ/պարանոցի (30,6%), որովայնի (28,2%) և կրծքավանդակի

Նկար 2: Բազմավնասվածքով տուժածների բաշխումն ըստ մարզերի (%)

(27,2%) վնասվածքի գերակշռմամբ բազմավնասվածքները, որոնց գումարը կազմում է 86,0%, այսինքն բացարձակ մեծ մասը: Հետեաբար, տուժածի կյանքի համար վտանգ ներկայացնելու տեսակետից մարմնի մնացած մասերի վնասվածքի գերակայմամբ բազմավնասվածքներն էական դեր ե նշանակություն ունենալ չեն կարող: Մյուս կողմից չի կարելի հաշվի չառնել նման բազմավնասվածքների կարեորությունը կոնկրետ անձի համար, ուստի հիմնախնդիրը դիտարկվել է ամբողջական և համալիր ձեով:

Նկար 2-ում ներկայացված է բազմավնասվածքով տուժածների բաշխումն ըստ մարզերի:

Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ բազմավնասվածքով դեպքերի մեծ մասը Երեան քաղաքից է՝ 69,2%, երկրորդ տեղում իր տեսակարար կշռով գտնվում է Արարատի՝ 7,3%, իսկ երրորդ տեղը գրեթե հավասար արժեքներով՝ համապատասխանաբար 4,7% ե 4,3% զբաղեցնում են Տավուշի ե Կոտայքի

Աղյուսակ 1.

Բազմավնասվածքով տուժածների հոսպիտալացման պատկերն ըստ մարզերի և դոմինանտ շրջանի

Ծանոթագրություն. * համեմատած Երևանի հետ հավաստի է,

(*) համեմատած գլուխ/պարանոցի՝ որպես դոմինանտ շրջանի, հետ հավաստի է

մարզերը: Մնացած մարզերից բազմավնասված- քով էրերունի ԲԿ հոսպիտալացվածների տեսակարար կշիռը 1,3-2,6%-ի սահմաններում է: Աղյուսակ 1-ում ներկայացված է տուժածների հոսպիտալացման պատկերն ըստ մարզերի ե դոմինանտ շրջանի:

Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ մի կողմից համեմատած Երեան քաղաքի հետ.

• գլուխ/պարանոցի դոմինանտ շրջան լինելու դեպքում մնացած մարզերից հոսպիտալացման ինտենսիվ ցուցանիշը հավաստի նվազում է,
• կրծքավանդակի դոմինանտ շրջան լինելու դեպքում մնացած մարզերից հոսպիտալացման ինտենսիվ ցուցանիշը հավաստի նվազում է,
• որովայնի՝ որպես դոմինանտ շրջան, լինելու դեպքում մնացած մարզերից հոսպիտալացման ինտենսիվ ցուցանիշը վիճակագրորեն հավաստի նվազում է,
• կոնքի՝ որպես դոմինանտ շրջան, լինելու դեպքում առկա է մնացած մարզերից հոսպիտալացման ին-տենսիվ ցուցանիշի հավաստի նվազում,
• վերջույթների՝ որպես դոմինանտ շրջան, լինելու պարագայում հոսպիտալացման ինտենսիվ ցու-ցանիշի արժեքը մնացած մարզերից հավաստի նվազում է,
• ողնաշարի՝ որպես դոմինանտ շրջան, լինելու դեպքում առկա է հոսպիտալացման ինտենսիվ ցուցանիշի հավաստի նվազում:

Մյուս կողմից համեմատած գլուխ/պարանոցի՝ որպես դոմինանտ շրջանի, հետ.

• կրծքավանդակի՝ որպես դոմինանտ շրջան լինելիս, նշվում է ցուցանիշի հավաստի նվազում Շիրակի մարզից, մնացած մարզերից կամ աճի (Սյունիքի, Լոռու, Կոտայքի ե Արագածոտնի մարզեր) կամ նվազման (Երեանի, Արարատի, Արմավիրի, Վայոց Ձորի ե Տավուշի մարզեր) միտումներ կամ այն մնում է անփոփոխ (Գեղարքունիքի մարզ),
• որովայնի՝ որպես դոմինանտ շրջան, լինելու դեպքում հոսպիտալացման ինտենսիվ ցուցանիշի բոլոր տատանումները կրում են միայն միտման բնույթ,
• կոնքի ե վերջույթների՝ որպես դոմինանտ շրջաններ, լինելիս հոսպիտալացման ցուցանիշը հավաստի նվազում է Երեանի, Շիրակի, Արարատի ե Տավուշի մարզերից,
• ողնաշարի դոմինանտ շրջան լինելու պարագայում դիտվում է հոսպիտալացման ցուցանիշի հավաստի նվազում Երեանի, Շիրակի, Արարատի, Վայոց Ձորի, Տավուշի ե Կոտայքի մարզերից:

Այսպիսով, ընդհանրացնելով կարելի է կատարել մի շարք եզրահանգումներ.

• ՀՀ մասշտաբով համեմատած Երեան քաղաքի հետ հոսպիտալացման ինտենսիվ ցուցանիշը հավաստի նվազում է,
• բոլոր մարզերից Երեան քաղաքի հետ համեմատելիս դիտվում է ցուցանիշի հավաստի նվազում բոլոր դոմինանտ շրջանների պարագայում,
• ըստ դոմինանտ շրջանների վերլուծության գանգի, կրծքավանդակի ե որովայնի պարագայում ցուցա-նիշի տատանումները մեծ մասամբ ունեն միայն միտման բնույթ:

Ըստ այդմ էլ, տպավորություն է ստեղծվում, որ Երեան քաղաքի ե ՀՀ բոլոր մարզերի ռեանիմացիոն և ինտենսիվ թերապիայի ծառայությունները կամ բաժանմունքներն իրենց հիմնական ուշադրությունը պետք է դարձնեն հատկապես գլխի/պարանոցի, կրծքավանդակի ե որովայնի՝ որպես դոմինանտ շրջանների բազմավնասվածքներով տուժածներին բուժօգնություն ցուցաբերման ե դրա կազմակերպման հիմնախնդիրների վրա:

Նկար 3-ում ներկայացված է բազմավնասվածքով տուժածների բաշխումն ըստ դոմինանտ շրջանի ե մարզի: Վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ.

• գլխի/պարանոցի՝ որպես դոմինանտ շրջանի, տեսակարար կշիռը բոլոր մարզերում, բացառությամբ Սյունիքի (10,0%), Արագածոտնի (11,1%) ե Գեղարքունիքի (25,0%), կազմում է 30,0-ից (Արմավիրի) մինչե 57,1% (Շիրակի),
• կրծքավանդակի վիրավորման տեսակարար կշիռն որպես դոմինանտ շրջանի գերակշռում է Երեանում, Արարատի, Սյունիքի, Կոտայքի ե Լոռու մարզերում (տատանումները 28,3-35,0% սահմաններում),

Նկար 3: Բազմավնասվածքով տուժածների բաշխումն ըստ դոմինանտ

• որովայնի վիրավորման տեսակարար կշիռն որպես դոմինանտ շրջանի գերակշռում է Երևանի, Շիրակի, Արմավիրի, Վայոց Ձորի, Սյունիքի, Գեղարքունիքի, Տավուշի, Լոռու և Արգածոտնի մարզերում՝ տատանումներր 26,2-50,0%-ի սահմաններում են,
• ուշադրության են արժանի կոնքի վիրավորման տեսակարար կշիռն որպես դոմինանտ շրջանի, որն առանձին մարզերում (Արմավիրի, Լոռու ե Արագածոտնի) հասնում է մինչե 10,0-ից- 22,2%-ի, ինչպես նաե վերջույթների որպես դոմինանտ շրջանի, որի տեսակարար կշիռր Երևանում (8,1%), Վայոց Ձորի (7,7%), Սյունիքի (10%), Գեղարքունիքի (16,7%), Լոռու (16,7%) ե Կոտայքի (15,0%) ունի որոշակի դեր ու նշանակություն բազմավնասվածքի ձեավորման գործում:

Այսպիսով, վերլուծությունր ցույց է տալիս, որ գրեթե բոլոր մարզերում բազմավնասվածքի ձեավորման համար՝ որպես հիմք րնդունելով դոմինանտ շրջան հասկացությունր, սկզբունքային ե կարեոր նշանա-կություն ունեն գլխի/պարանոցի, կրծքավանդակի ե որովայնի, իսկ մի շարք մարզերում նաե կոնքի ու վերջույթների վնասվածքներր:

Գրականութցան ցանկ

1. Հարությունյան Ա.Մ. Սանիտարական վիճակագրություն. Երնան, 2000.120 էջ:
2. Агаджанян В.В., Пронских A.A. и соавт. Политравма. Новосибирск: Наука, 2003. 492 с.
3. Гланц С. Медико-биологическая статистика. М.: Практика, 1998. 459 с.
4. Габдулхаков Р.М., Тимербулатов М.В. и соавт. Инфекции в хирургии. 2009. т.7, 2. c.55-58.
5. Гаврилин С.В., Герасимов Г. Л., Бояринцев В.В. Анестезиол. и реаниматол. 2005. 4. с. 67-70.
6. Кичин В.В., Сунгуров В.А., Прокин Е.Г, Рябов С.В. Неотложная медицина. 2010. 3.
7. Соколов В. А. Множественные и сочетанные травмы. М.,2006.512 с.
8. Goris RA. Trauma Research in Europe. Eur J Trauma. 2002;5(28): 275-9.
9. Dimar JR 2nd, Smail J, Carreon LY Spine (Phila Pa 1976). 2010 Aug 1; 35(17): E860-3.
10. French LM. Ann NY Acad Sci. 2010 Oct; 1208: 38-45.
11. Hicks RR, Fertig SJ. et al. Neurological effects of blast injury // J Trauma. 2010 May; 68(5): 1257-63.
12. Mackenzie IM, Tunniclffe B. Philos Trans R Soc Lond B Biol Sci. 2011 Jan 27; 366(1562): 295-9.
13. Marianne EC, Samuel EW, Stephanie L et al. Arch Surg 2004; 139: 1350-5.
14. Pandya NK, Baldwin KD, Wolfgruber H, Drummond DS. et al. Humerus fractures in the pediatric population: an 

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ