Սեռական հորմոնները, վերարտադրողական գործոնները և ոսկրերի հանքային խտությունը

Դեռևս 1947 թվականին Fuller Albright-ն է բացաևայտել կապը սեռական հորմոնների անբավարարության և ոսկրերի հանքային խտության միջև [3]: Նա պարզել է, որ օստեոպորոզով (ՕԶ) կանանց խմբում գերակշռում էին օվարէկտոմիա կրած կանայք և որ նրանց վիրահատութիւնը իրականացվել էր ավելի վաղ տարիքում, քան սպասվում էր բնական դաշտանադադարը: Ստացված տվյալները նրան թույլ տվեցին եզրակացնել որ էստ- րոգեններն ինչ-որ մեխանիզմով խթանում են օստեոբլաստների ֆունկցիան: Բացի վերը նշվածից Albright-ն արձանագրել է, որ անդրոգենների մակարդակի տարիքային բնական նվազումը, ինչպես նաև քիմիական կամ վիրաբուժական կաստրացիան ցուցաբերում են նույն ազդեցությունը տղամարդկանց վրա ինչ էստրոգենների անբավարարությունը կանանց ողնաշարի վրա [3]: Սեռական հորմոնները ցուցաբերում են ուղղակի և միջնորդավորված ազդեցություն ոսկրային հյուսվածքի ռեմոդելավորման վրա [5,6,14,88,89,111]: Իրականացվել են մի շարք հետազոտություններ՝ գնահատելու էստրոգենների ազդեցությունը հետդաշտանադադարային տարիքի կանանց ոսկրային հյուսվածքի վրա: .Ընդհանուր առմամբ, բոլոր աշխատանքների արդյունքում եզրահանգվել է, որ էստրոգենների կիրառումը նվազեցնում է ոսկրային հյուսվածքի կորուստը [58,87,88]: Ընդ որում, էստրոգենների դրական ազդեցությունը շարունակվում է այնքան ժամանակ, որքան շարունակվում է բուժումը: Ավելին, որքան վաղ է սկսվում բուժումը, այնքան այն արդյունավետ է: Սակայն էստրոգենային բուժման դադարեցումից հետո ոսկրային հյուսվածքի կորուստը շարունակվում է [58,64]: Հետաքրքիր է այն փաստը, որ 70 տարեկանից մեծ կանանց մոտ նույնիսկ էստրոգեններով բուժման ժամանակ ոսկրային հյուսվածքի կորուստը շարունակվում է, ինչը թույլ է տալիս ենթադրել, որ ոսկրայի հյուսվածքի կորուստը այս տարիքում ավե լի համա լիր է, քան վաղ հետդաշտանադադարային տարիքում և որ միայն էստրոգենները առանձին վերցրած ունակ չեն ապահովել կմախքի ամրությունը [75]:

Չնայած գոյություն ունեցող մի շարք աշխատանքների, էստրոգենների կմախքի վրա ազդեցության մեխանիզմը լիովին պարզաբանված չէ: Համընդհանուր ճանաչում է գտել այն պնդումը, որ էստրոգենները հիմնականում ճնշում են ոսկրային հյուսվածքի ռեզորբցիան: Սի շարք գիտնականներ էլ նշում են, որ էստրոգեններն ունեն դրական ազդեցությունը ոսկրային հյուսվածքի ձևավորման վրա: էստրոգենների ռեցեպտորներ, թեև ցածր մակարդակով, հայտնաբերվել են օստեոբլաստների տարբերակման բջիջներում [6,25,49]: էստրոգենների ազդեցությունը պայմանավորված է ուղղակի, միջնորդավորված կամ համակարգային հորմոնների ոչ ուղղակի ազդեցությամբ [15,91]: էստրոգեններն ազդում են կալցիումի բալանսը կանոնավորող հորմոնների (կալցիտոնին և պարա- թիրեոիդ հորմոն) վրա [6,20,85,91]: էստրոգենների մակարդակի նվազումը բերում է կալցիտոնինի մակարդակի նվազման, որը ուղեկցվում է կալցիտրիոլի մակարդակի անկմամբ երիկամներում: Վերջինիս արդյունքում նվազում է կալցիումի ներծծումը աղիներում և ռեաբսորբցիան երիկամներում: Տեղի է ունենում պարատ հորմոնի մակար-դակի բարձրացում, որը բերում է այդ հորմոնի ռեզորբտիվ ազդեցության ուժգնացման, նույնիսկ վերջինիս անփոփոխ մակարդակի դեպքում: էստրոգենային անբավարարությունը բերում է 1-ալֆա հիդրօքսիլազայի ակտիվության նվազման երիկամներում, որի հետևանքով խախտվում է կալցիտրիոլի արտազատումը: Սեծանում է կալցիումի էքստրակցիան մեզի միջոցով: Դժվարանում է կալցիումի պահեստավորումը ոսկրային հյուսվածքում [6]: Սիա- ժամանակ դիտվում է առաջին տիպի կոլլագենի սինթեզի խաթարում՝ էստրադիոլը ճնշում է օստեոկլաստների ձևավորումը: Սա է այն հիմնական մեխանիզմը, որի միջոցով էստրոգենները կանխում են ոսկրային հյուսվածքի կորուստը: Այս կարծիքն են արտահայտում Weizmann M և Pacifici R.(2005) [111]: էստրոգենային ռեցեպտորների նույնականացումը օստեոբլաստանման բջիջներում հող է հանդիսանում այն փաստի շահարկման համար, որ էստրոգեններն ունեն արտահայտված ուղղակի ազդեցություն ոսկրային հյուսվածքի վրա, այլ ոչ թե անուղղակի՝ այլ համակարգային հորմոնների (կալցիտոնին և պարաթիրեոիդ հորմոն) միջոցով: Ցածր մակարդակով (ավելի ցածր քան վերարտադրողական համակարգի հյուսվածքներում) էստ-րոգենային ռեցեպտորներ հայտնաբերվել են ոսկրային հյուսվածքում, սակայն և դրանց նշանակելիությունը դեռևս պարզաբանման կարիք ունի [87]: Այն որ էստրոգեններիի ազդեցությունը ոսկրային հյուսվածքի վրա բջիջ-միջնոր- դավորված է հրապուրիչ հիպոթեզ է: Ի պատասխան էստ-րոգենների խթանմանը փոփոխվում է ցիտոկինների և աճի գործոնների արտազատումը (հիմնականում ինտերլեյկին 1 և 6, ուռուցքի նեյկրոզի գործոն, ինսուլինանման աճի գործոն) [14,15,58,95]:

Որոշ հետազոտողներ գտնում են, որ էստրոգեններն ունեն ուղղակի, իսկ մյուսները՝ ուղղակի և միջնորդավորված ազդեցություն կմախքի վրա [104108]: Ոսկրային հյուսվածքի վրա էստրոգենների ուղղակի ազդեցության մասին լիարժեք ապացույցներ չկան [37]: Քանի որ էստրոգենային ռեցեպտորներ առկա են և´ օստեոբլաստների և´ օստեոկլաստների վրա, ապա ոսկրային հյուսվածքի ռեմոդուլավորման վրա էստրոգենների ազդեցության մե-խանիզմը դեռևս շարունակում է մնալ վիճահարույց [6]: Ոսկրային հյուսվածքի նկատմամբ էստրոգենների պաշտպանիչ ազդեցությունը իրականացվում է կալցիտոնինի ակտիվացման միջոցով, որը ունի ճնշիչ ազդեցություն օս- տեոկլաստների վրա [85]: Սյուս կողմից նվազում է ոսկրային հյուսվածքում պարատ հորմոնի նկատմամբ ռեցեպտորների զգայնությունը, որը ցուցաբերում է խթանող ազդեցություն օստեոկլաստների վրա [107]: էստրոգենները նաև ճնշում են օստեոկլաստների ակտիվությունը նվազեցնող ինտերլեյկին-6-ի արտազատումը [57]: Ըստ Armstrong V. և համահեղ. (2007) և Zaman G. և համահեղ. (2000) դաշտանադադարի ժամանակ ոսկրային զանգվածի կորուստը՝ կապված էստրոգենային անբավարարության հետ կարելի է դիտարկել մասամբ որպես էստրոգենային ռեցեպտորների էքսպրեսսիայի կրճատման հետևանք ոսկրային հյուսվածքում [5,112]: Ի մի բերելով վերր թվարկվածներր, կարելի է եզրակացնել, որ ոսկրային հյուսվածքի վրա էստրոգենների ազդեցությունր բազմա-կողմանի է, սակայն ոչ լիովին բացահայտված:

Հայտնի է, որ ոսկրային հյուսվածքում առկա են նաև պրոգեստինների և անդրոգենների ռեցեպտորներ [19,34,57]: Ոսկրային հոմեոստազի վրա սեռական հորմոնների (էստրոգեններ և անդրոգեններ) ազդեցության բջջային և մոլեկուլային մեխանիզմների և սեռական հորմոնների անբավարարությամբ պայմանավորված ՕԶ-ի պաթոգենեզի հետաքրքիր հիպոթեզ է առաջ քաշվել Manolagas խնբի կողմից [61,62,63]: Այս հիպոթեզի հիմնական դրույթն այն է, որ ոսկրային հյուսվածքի ռեզորբ- ցիայի և ձևավորման միջև հավասարակշռությունր ավելի շատ պայմանավորված է այդ գործոններն իրականացնող բջիջների քանակով, քան թե դրանց անհատական հնարավորություններով: Պրոգեստինների դերր կանխելու ոսկրային հյուսվածքի կորուստր ավելի քիչ է ուսումնասիրված քան էստրոգեններինր: Ի տարբերություն էստրոգենների, պրոգեստիններր հիմնականում ազդում են ոսկրի ձևա-վորման պրոցեսի վրա: Պրոգեստերոնի ռեցեպտորներ հայտնաբերվել են օստեոբլաստների և օստեոկլաստների կուլտուրաներում [95,96,109]: Իհարկե լիովին պարզա-բանված չէ, թե պրոգեստերոնի ազդեցությունր ոսկրային հյուսվածքի վրա պայմանավորված է վերջինիս պրոգես- տերոնային թե դրան բնորոշ էստրոգենային, անդրոգե- նային կամ կորտիկոստերոիդային տիպի ազդեցությամբ: Այս տեսանկյունից առավել կարևորվում է և հետաքրքիր է այն հանգամանքր, որ պրոգեստիններր կարող են համա-գործակցել էստրոգենների հետ կմախքի վրա էստրոգենային ազդեցության ժամանակ [86]: Այսպես, Slootweg M. և համահեղ. (1992) հետազոտել են «մաքուր պրոգեստոգե- նային ազդեցությունր» (այսինքն կապր միայն պրոգես-տերոնի ռեցեպտորների հետ) մարդու օստեոսարկոմայի օստեոգենիկ Org 2058 և SaSo2 բջիջներում [95]: Պարզվել է, որ պրոգեստերոնր առանձին վերցված չի ցուցաբերում ոչ մի ազդեցություն բջիջների պրոլիֆերացիայի վրա: Սակայն, 17 P էստրադիոլի հետ համատեղ այն ցուցաբերում է բարձր սիներգիկ ազդեցություն SaSo-2 բջիջների պրոլիֆերացիայի վրա:

Հաստատված է, որ անդրոգենային ակտիվությամբ օժտված պրոգեստիններր փոխարինական հորմոնալ բուժման համար անհրաժեշտ դոզան գերազանցող չափով ցուցաբերում են դրական ազդեցություն ոսկրերի հանքայ ին խտությ ան (ՈՀԽ) վրա: Այսպես, Horowitz M. և համահեղինակներ (1993) տվյալներով այդ միջոցների կիրառումր հետդաշտանադադարային տարիքի և ՕԶ-ով տառապող կանանց մոտ բերում է ՈԽՀ-ի մեծացման [38]: Պրոգեստիններր առանձին վերցված իրենց այլ մետաբո- լիկ ազդեցությունների պատճառով չեն կիառվում ՕԶ-ի կանխարգելման և բուժման նպատակներով [59]: Կլինիկական հետազոտությունների րնթացքում բացահայտ- վել է, որ նորէթինոդրոն ացետատր էստրոգենների հետ համատեղ բերում է ոսկրերի հանքային խտության զգալի բարձրացման հետդաշտանադադարային տարիքի կանանց խմբում՝ ի համեմատ միայն էստրոգեններով բուժվող կանանց [100]: Հակառակր, միկրոնիզացված պրոգեստերոնր և նվազ անդրոգենային ակտիվությամբ օժտված մեդօքսիպրոգեստերոն ացետատի կիրառումր էստրոգենների հետ համատեղ չի բարելավում ՈՀԽ-ն ի համեմատ միայն էստրոգենային բուժման [10]: էստրոգենների և պրոգեստինների ազդեցությունր ոսկրային հյուսվածքի բջիջների վրա ենթադրում է SaSo-2 բջիջներում էստրոգենների և պրոգեստինային ռեցեպտորների առկայությունր: Բացահայտվել է նաև, որ որոշ սինթետիկ պրոգես- տագեններ ցուցաբերում են էստրոգենային ազդեցություն՝ ակտիվացնելով էստրոգենային, բայց ոչ պրոգեստերոնա- յին ռեցեպտորներր՝ դրանով իսկ ցուցաբերելով երկակի ազդեցության էստրոգենների համար թիրախ հանդիսացող հյուսվածքների վրա՝ խթանելով կամ տարբերակելով բջիջներր [40, 43]: Սույն հետազոտությունր թույլ է տվել եզրակացնել, որ որոշ սինթետիկ պրոգեստիններ կարող են ունենալ էստրոգենանման ազդեցություն: Հետաքրքրական է, որ 19-նորտեստոստերոնի որոշ ածանցյալներ, բայց ոչ մեդօքսիպրոգեստերոնր, ցուցաբերում են նշված էստրոգենային ազդեցությունր: Մյուս կողմից, առնետների վրա կատարված փորձարարական աշխատանքներր թույլ են տվել բացահայտել, որ էստրոգեններր կարող են կարևոր դերակատարում ունենալ ոսկրային հյուսվածքի պահպանման վրա՝ կանոնավորելով պրոգեստերոնային ռեցեպտորների մակարդակր պրոգեստերոնի համար պա-տասխանատու օստեոպրոգեստերոնային դասի բջիջներում [39]: Վերջինս հիմք է հանդիսանում այն փաստարկի համար, որ էստրոգեններր և պրոգեստիններր ցուցաբերում են համատեղ դրական ազդեցություն ոսկրային հյուսվածքի վրա բջջային մակարդակով:

Անդրոգեններն ունեն զգալի դերակատարում կանանց մկանային և ոսկրային հյուսվածքի ֆիզիոլոգիայում: Անդրոգեններր մոդուլացնում են ոսկրային հյուսվածքի ռեմոդելավորման ցիկլը անդրոգենների ուղղակի ատիվության և էստրոգենների տրանսֆորմացիայի շնորհիվ (անդրոստենդիոնի և տեստոստերոնի առոմատիզացիայի արդյունքում ստացվում են էստրոն և էստրադիոլ): Անդրոգենների ռեցեպտորներր հայտնաբերվել են ոսկրային հյուսվածքի բոլոր երեք տեսակի բջիջներում՝ օստեոբլաստներում, օստեոկլաստներում և օստեոցիտներում: Նույնականացվել են սպեցիֆիկ ռեցեպտորներ հետևյալ անդրոգենների համար. տեստոստերոն, դիհիդ- րոտեստոստերոն և դիհիդրոէպիանդրոստերոն: Անդրո-գեններր խթանում են օստեոբլաստների պրոլիֆերացիան, բարձրացնում օստեոբլաստների դիֆերենցիացիան, խթա-նում միներալիզացիան [71,72]:

Անդրոգեններր ցուցաբերում են նախաապոպտո- տիկ ազդեցություն օստեոկլաստների և հակաապոպտոտիկ ազդեցություն օստեոբլաստների և օստեոցիտների վրա՝ միաժամանակ մեծացնելով մկանների մասսան և ուժր [63,71]: Անդրոգեններն ազդում են նաև հյուսվածքային մակարդակով՝ նվազեցնելով ոսկրերի ռեզորբցիան: Անդրոգենների ազդեցությունր ոսկրային հյուսվածքի վրա դրսևորվում է ինչպես ուղղակի ազդեցության, այնպես էլ կոնվերսիայի միջոցով [19,32,57]: Բացահայտվել է ուղիղ համեմատական կապ հետդաշտանադադարային շրջանի կանանց ՈՀԽ-ի և էստրադիոլի, տեստոստերոնի, դեհիդրոէպիանդրոստերոն սուլֆատի (ԴՀէԱ-Ս)-ի միջև: Մեկ այլ հետազոտության տվյալներով վերր նշված տեսակետր չի հաստատվել [73]: Պարզվել է, որ դաշտանադադարի շրջանում ձվարաններում շարունակվում է անդրոստենդիոնի, էստրոնի, էստրադիոլի արտազատու- մր, որոնք էլ ցուցաբերում են անաբոլիկ ազդեցություն ոսկրային հյուսվածքի ռեմոդուլավորման զործրնթացների վրա [57]: Պարզելու համար դեհիդրոէպիանդրոստերոն (ԴՀէԱ)-ի դերր հետդաշտանադադարային ՕԶ-ի պաթոգենեզում von Muhlen D. և համահեղ. (2008) հետազոտել են 225 կանանց, որոնց տարիքր տատանվում էր 55- ից 85տ. սահմաններում: Կանայք ամեն օր ստացել են 50 մգ ԴՀէԱ: 1 տարի անց նրանց մոտ դիտվել է ԴՀէԱ-ի և ԴՀէԱ-Ս-ի մակարդակի բարձրացում, ինչր համապատասխանել է առողջ երիտասարդների ցուցանիշներին:

Արձանագրվել է նաև տեստոստերոնի, էստրադիոլի և ին- սուլինանման աճի գործոնի մակարդակի բարձրացում: Միաժամանակ նվազել է կոլագեն-1-ի C-տերմինալ տելո- պեպտիդի մակարդակը: 12 ամիսների ընթացքում ԴՀէԱ-ի ընդունումը դրական է ազդել գոտկատեղի, ազդրի պարա-նոցի, բայց ոչ ազդրի, և ողջ մարմնի ՈՀԽ-ի վրա [106]:

Վերը նշված փոփոխությունները արձանագրվել են միայն կանանց մոտ: Հեղինակները եզրակացրել են, որ ԴՀէԱ-ի ընդունումը դաշտանադադարային տարիքում կանանց մոտ ցուցաբերում է չափավոր և ընտրողական ազդեցություն ՈՀԽ-ի վրա: Պարզված է, որ անդրոգե- նային բուժումը (մեթիլտեստոստերոն կամ տեստոստերոն) էստրոգենների հետ համատեղ ցուցաբերում են ավելի արտահայտված դրական ազդեցություն ՈՀԽ-ի վրա, քան էստրոգենները առանձին վերցված [71]: Իհարկե դեռևս անհրաժեշտ է իրականացնել երկարատև դիտարկումներ՝ հաստատելու էստրոգեն-անդրոգենային բուժման արդյունավետությունը ՕԶ-ի կանխարգելման և բուժման նպատակով: Չպետք է մոռանալ, որ նման դեպքում առաջ են գալիս բուժման անվտանգության հետ կապված խնդիրներ, որոնք ընդգրկում են հնարավոր վիրիլիզա- ցիան, ազդեցությունը լյարդի և կրծքագեղձի քաղցկեղի վրա [21,55,94]: Վերարդադրողական համակարգն ունի մեծ դեր ոսկրային զանգվածի կուտակման և կորստի կանոնավորման գործընթացում՝ սկսած մենարխեից: Հետևաբար բնական է այն հետազոտությունների իրականացումը, ուր գնահատվել է կապը վերարտադրողա- կան գործոնների, ՈՀԽ-ի, ՕԶ-ի և կոտրվածքների ռիսկի միջև [4,11,42,28,46,54,78,105,110]: Գրականության առկա աշխատանքներում այս փոխկապակցվածության մեջ հիմնականում հաշվի են առնվել այնպիսի վերարտադրողա- կան գործոններ, ինչպիսին են մենարխեի տարիքը, վերար- տադրողական շրջանի և դաշտանադադարի (ԴԴ) տևողությունը, ԴԴ-ի տարիքը, հղիությունների թիվը և կրծքով կերակրման տևողությունը: T.Anai և համահեղ. (2001) կարծիքով ոււշ մենարխեի տարիքով երիտասարդ կանայք ունեն անկանոն դաշտանային ցիկլի և ցածր ՈՀԽ-ի ռիսկ [4]: Նման եզրակացութլ ունը հիմնված է 20-23տ 180 կանանց հետազոտության վրա: Այսպես, 13տ. և ավելի մեծ տարիքում մենարխե թևակոխած կանանց խմբում գոտկատեղի ՈՀԽ-ն եղել է ավելի ցածր, քան այն կանանց մոտ, ում մենարխեն դիտվել է 12տ.: Ողնաշարի գոտկա- յին հատվածում ցածր ՈՀԽ-ի հարաբերական ռիսկը կազմել է 3,4 այն կանանց խմբում, ում մոտ մենարխեն սկսվել է 14տ.:

Պարզված է, որ հետդաշտանադադարային տարիքի կանանց մոտ ողնաշարի, նախաբազկի, ազդրի պրոքսի- մալ հատվածի ոսկրերի ցածր հանքային խտությունը կապ ունի մենարխեի ուշ տարիքի հետ [103,105]: Այն ուղղակի կապ ունի նաև ողնաշարի, նախաբազկի և ազդրի կոտրվածքների բարձր ռիսկի հետ: Դրան հակառակ մենարխեի վաղ տարիք նշած նախադաշտանադադարային շրջանի կանանց խմբում արձանագրվում է բարձր ՈՀԽ [78]: Նախադաշտանադադարային տարիքի կանանց խմբում կա-տարված հետազոտությունները հիմք են հանդիսացել այն ոչ ուղղակի ապացույցների համար, որ ՕԶ-ի ռիսկը պայ-մանավորված է ոսկրերի գագաթնակետային զանգվածի կուտակման վրա սեռական հասունացման տևողության ազդեցությամբ [11,12,29]: Մինչդեռ Zhang Y. և համահեղ. կարծիքով (2003) մենարխեի տարիքը չունի որևէ էական ազդեցություն ՈՀԽ-ի վրա [114]: Ըստ Sioka C. և համահեղ. (2010) կորելյացիա ՈՀԽ-ի և մենարխեի տարիքի միջև չի արձանագրվում [93]: ՕՈ.և Zhu H. (2005) կարծիքով որքան ուշ է վրա հասնում մենարխեն, այնքան բարձր է ՕԶ-ի ռիսկր:Հետագոտելով եետդաշտաեադադարայիե տարիքի 1472 կանանց, որոնցից 58,2%-ի մոտ ախտորոշվի է ՕԶ, նրանք արձանագրել են, որ ՕԶ-ի եաճախությունը եղել է ավելի մեծ 17 և ավելի ուշ տարիքում մենարխե ունեցած կանանց խմբում [54]: Ոստ ճհօօ Շ. և եամաեեղ., (2011) արձանագրվում է բացասական կապ մենարխեի տարիքի և ՈՀԽ-ի միջև [46]:

Մի շարք եեղինակներ փորձել են գնաեատել եղիության և լակտացիայի (կաթնարտադրության) ագդեցությունր ՈՀԽ վրա: Համաձայն պրոսպեկտիվ եե- տագոտությունների տվյալների եղիությունր բերում է ՈՀԽ-ի նվագման: Այսպես, ոսկրային եյուսվածքի կորուստ է արձանագրվում ողնաշարի (2,1%-ից 9,4%), ագդրի (0,9%-ից 3,9%) և նախաբագկի շրջանում (2,2%-ից 3,9%) [16,22,44,68,90,98,99]: Իեարկե, պետք է եաշվի առնել այն եանգամանքր, որ վերր թվարկված որոշ եետագո- տություններում րնտրանքր փոքր էր 10-ից:Karlsson M. և եամաեեղ. (2005) ի մի բերելով գրականության տվյալները, եգրակացնում են, որ եղիության ժամանակ դիտվում է ՈՀԽ-ի նվագում մոտ 5%-ով: Նրանց կարծիքով, եթե ոսկրային եյուսվածքի նման կորուստր պահպանվի եղիությու- նից եետո, ապա տեսականորեն այն կարող է բերել կոտրվածքների ռիսկի մեծացման մոտ 50%-ով [45]: Կանանց եիմնական մասի մոտ դիտվում է ՈՀԽ ոչ գգալի կորուստ եղիության ժամանակ, սակայն եղիությունների եետ կապված ՕԶ-ր եագվադեպ բարդություն է, որի եաճախությու- նր անեայտ է [97]: Առաջնաեղի և կերակրող կանանց մոտ նկարագրված է ագդրի ՕԶ,որր նույնպես եագվադեպ է եանդիպում [8,23,97]: Վերջինս սովորաբար ախտորոշվում է եղիության երրորդ եռամսյակում: Հղիության եետ կապված տրանգիտոր ՕԶ-ր սովորաբար դիտվում է որ-պես բարորակ, քանգի կանանց ՈՀԽ-ր վերականգնվում է կրծքով կերակրման դադարեցումից 6-12 ամիս անց: Բացառություն են կագմում միայն այն դեպքերր, որոնք բարդանում են ողնաշարի, ագդրի կամ սրբանի կոտր-վածքներով [9,23,56,97,102]: Գրականության տվյալներր վկայում են ՈՀԽ-ն կորստի մասին կաթնարտադրության ժամանակ: Կրծքով կերակրման ժամանակ ամեն օր կի- նր կորցնում է 280-400 մգ կալցիում կրծքի կաթի միջոցով: Վերջինս ուղեկցվում է ամենամսյա ոսկրային եյուսվածքի 1-3%կորստով: Ոսկրային եյուսվածքի նման կորուստր եավասարագոր է եետդաշտանադադարային տարիքում դիտվող ոսկրային եյուսվածքի ամենամյա 1-3% կորստին [82,83]: Կրծքով կերակրման դադարեցումից եետո ՈՀԽ-ի մակարդակր վերականգնվում է՝ եավասարվելով մինչ կրծքով կերակրման մակարդակին: Վերջինիս մեխանիգմր դեռևս լիովին բացաեայտված չէ: ՈՀԽ-ի մակարդակի վերականգնումր կագմում է 0,5-2% ամեն ամիս [13]:

ՈՀԽ-ի կորուստր կրծքով կերակրման 6 ամիսների րնթացքում տատանվում է 0,4%-ից 7,5% սաեմաններում ողնաշարի գոտկային եատվածում, 2%-ից 5%-ի սաեման- ներում՝ ագդրի պարանոցի շրջանում և 0,2%-ից 7%-ի սահմաններում՝ նախաբագկի դիստրալ եատվածում: Ենթադրվում է, որ առկա է չափ - պատասխան փոխկապակցվա- ծություն լակտացիայի և ՈՀԽ-ն միջև, այսինքն որքան երկար է կրծքով կերակրման տևողությունր, այնքան մեծ է ՈԽՀ-ի կորուստր և եակառակր [46,51,68,90]: Ոստ Լոտօա և եամաեեղ. (2002) ՈՀԽ-ի կորուստր վերականգնվում է կրծքով կերակրման դադարեցումից եետո [24]: Որոշ եեղինակների տվյալներով [48,51,60,66,98,99] ՈՀԽ-ն վերականգնվում է կրծքով կերակրման դադարեցումից եետո 6-18 ամիսների րնթացքում: Ենթադրվում է, որ ՈՀԽ-ն վերականգնում տեղի չի ունենում, եթե կնոջ մոտ կրկին արձանագրվում է եղիություն այդ րնթացքում [1]: Իեարկե,առկա է նաև հակառակ կարծիք: Այսպես, Laskey M. և Prentice A. (1997), Sowers M. և համահեղ. (1995) գտնում են, որ կարճ ժամանակահատվածում բազմաթիվ հղիություններ ունեցած և երկարատև կրծքով կերակրած կանայք չունեն ՈՀԽ-ի նախայակտացիոն մակարդակի չ^երա- կանգնման ռիսկ [52,99]:

Տվյալները ՈՀԽ-ի և հղիությունների թվի միջև կապի վերաբերյալ հակասական են: Այսպես, Kojima N. և համահեղ (2002), Grainge M. և համահեղ. (2001), Karlsson և համահեղ. (2001), Forsmo S. և համահեղ. (2001), Johansson C. և համահեղ. (1993) արձանագրել են, որ հղիությունների թիվր չի ազդում ՈՀԽ-ն մեծության վրա [26,31,41,44,47]: Ozdemir F և համահեղ. (2005) հետազոտելով հետդաշտանադադարային տարիքի 303 կանանց արձանագրել են բացասական կապ հղիությունների թվի և ՈՀԽ-ի միջև: Նրանք բացահայտել են նաև, որ 5 և ավելի հղիության արհեստական րնդհատումներ ունեցած կանանց ողնաշարի շրջանում ՈՀԽ-ն ավեյի ցածր է՝ ի համեմատ հղիության 1-2 արհեստական րնդհատում կրած կանանց: Հետազոտության արդյունքներր հեղինակներին թույլ են տվել եզրակացնել, որ ՕԶ-ի զարգացման բարձր ռիսկր կապված է հղիությունների և հղիության արհեստական ընդհատումների մեծ թվի, ինչպես նաև առաջին հղիության ժամանակ կնոջ տարիքի հետ [77]: Gur A. և համահեղ. (2003) նույնպես այն կարծիքին են, որ հղիությունների թվի մեծացմանր զուգահեռ մեծանում է ՈՀԽ-ի նվզաման ռիսկր [33]: Մի շարք հեղինակներ (Cure-Cure C. et al., 2002; Forsmo S et al., 2001; Grainge M. et al., 2001; Mariconda M. et al., 1997; Tuppurainen M. et al., 1995, Murphy S. et al., 1994) նշում են հղիության թվի մեծացմանր զուգահեռ ՈՀԽ մեծացում: Վերջինս կազմում է 3% րնդհանուր մարմնում և 8% ազդրի շրջանում [18,26,31,65,69,103]: Murphy S. և համահեղ. (1994) բացահայտել են չափ-պատասխան փոխ- կապվածություն հղիությունների թվի և ՈՀԽ-ի միջև: Այսպես, առավել ցածր ՈՀԽ արձանագրվում է հղիություն չունեցած կանանց, միջին մակարդակ՝ մեկ հղիություն կրած կանանց խմբում: ՈՀԽ-ի առավել բարձր մեծություն է գրանցվել 2 կամ ավել երեխա ունեցած կանանց մոտ [69]:

Lenora J. և համահեղ. (2009) հետազոտել են 46-ից 98 տարեկան 210 կանանց: Նրանց վերարտաղրողա- կան անամնեզր գնահատվել է հարցաշարանի օգնությամբ: Վերլուծվել են տվյալներ հղիությունների թվի (ոչ մի հղիություն, 1-2, 3-4, 5 և ավելի հղիություններ), կրծքով կերակրման տևողության (0, 1-48, 49-96 և 97 ու ավելի ամիս) և ՈՀԽ-ի մեծությունների վերաբերյալ: Ստացված արդյունքներր վկայել են, որ հղիությունների թիվր և կրծքով կերակրման տևողությունր չեն ազդում ՈՀԽ-ի մեծության վրա հետդաշտանադադարային տարիքում [53]: Streeten E. և համահեղ. (2005) կարծիքով մեծ թվով հղիություններր ցուցաբերում են դրական ազդեցությունր ոսկրային հյուսվածքի վրա: Նրանք հետազոտել են 424 կանանց, որոնց միջին տարիքր կազմել է 57,7+12տ, իսկ ծննդաբերությունների միջին թիվր՝ 7,6+2,9: Պարզվել է, որ հղիությունների մեծ թիվր պայմանավորում է դաշտա-նադադարի ուշ տարիքր (p‹0,001): Հաստատվել է վիճա-կագրորեն հավաստի կապ հղիությունների թվի և ազդրի բարձր ՈՀԽ-ի միջև (p‹0,02): Ուժեղ կապր հղիությունների թվի և ՈՀԽ-ի միջև հաստատվել է 50-59 տարիքայ ին խմբի կանանց մոտ: Սակայն, սույն օրինաչափությունր չի արձանագրվել 50տ. երիտասարդ և 60տ. մեծ կանանց խմբերում: Ստացված տվյալներր վկայում են, որ հղիութ-յունների դրական ազդեցությունր ՈՀԽ-ի վրա վերանում է ուշ դաշտանադադարային տարիքում (60 տարեկանից մեծ տարիքի կանանց խմբում), ապացուցելով այն փաստարկր, որ հղիությունների մեծ թիվր չունի երկարաժամկետ դրական ազդեցություն ոսկրային հյուսվածքի վրա [101]: Ամփոփելով վերոհիշյալ տվյալներր կարելի է ենթադրել, որ հղիությունր և կրծքով կերակրելր չունեն երկարաժամկետ ազդեցություն ՈՀԽ-ն վրա, հետևաբար և չեն կարող ունենալ երկարատև ազդեցություն կոտրվածքների ռիսկի վրա: Սակայն ՈՀԽ-ի վրա հղիության և կրծքով կերակրման ազդեցության վերաբերյալ գրականության տվյալներր վիճահարույց են :

Մի շարք հետազոտողներ փորձել են բացահայտել հնարավոր կապը հղիությունների թվի, կրծքով կերակրման և ոսկրերի կոտրվածքների ռիսկի միջև [17,18,36,67,70,74,79,81]: Վերր նշված հեղինակների տվյալներով բազմաթիվ հղիություններ ունեցած և երկա-րատև կրծքով կերակրած կանանց խմբում ոսկրերի կոտր-վածքի ռիսկր ցածր է կամ չի տարբերվում երեխա չունեցած կանանց խմբի տվյալներից: Նման տվյալներ են ստացվել նաև 65 տարեկան և ավելի մեծ 9704 ամերիկացի կանանց հետազոտման արդյունքում [7]: Այս փաստար- կր, որ հղիությունների թիվր և կրծքով կերակրման տևողությունր չեն ազդում ոսկրերի կոտրվածքի ռիսկի վրա, հաստատվել է նաև Շվեդիայ ի 70տ-ից մեծ կանանց, Հարավային Եվրոպայի 6 երկրների ազդրի կոտրվածքներով 2086 և կոտրվածք չունեցող 3523 կանանց հետազոտման արդյունքներում [41,42]: Մի շարք հեղինակների հետազոտության արդյունքում եզրակացվել է, որ հղիությունների թվի մեծացումր ուղեկցվում է կոտրվածքների ռիսկի 6%-ից մինչև 35% նվազմամբ [35,36,67,70,79,81,92]: Cure-Cure C և համահեղ. (2002) հետազոտելով հետդաշտանադադարային տարիքի 1855 կանանց, արձանագրել են ոսկրերի կոտրվածքի ռիսկի կրկնակի նվազում 2-ից 3 ծննդաբերություն ունեցող կանանց խմբում՝ ի համեմատ չծննդաբերած կանանց [18]: Այսպիսով, հետազոտողների մեծամասնությունր փաստում է, որ բացակայում է կամ առկա է հակադարձ համեմատական կապ հղիությունների թվի և կոտրվածքների ռիսկի միջև: Չի արձանագրվել նաև կապ լակտացիայի և կոտրվածքների ռիսկի միջև: Փաստորեն, հետազոտողների հիմնական մասր այն կարծիքին է, որ հղիությ ունը և լակտացիան բերում են ՈՀԽ-ն մինչև 5% նվազման: Սակայն այս կորուստր վերականգնվում է կրծքով կերակրման դադարեցումից հետո:

Մի շարք հեղինակներ կարևորում են ԴԴ-ի տարիքր և տևողություն, որպես OԶ-ի ռիսկի գործոններ [2,27,84,113]: Այսպես, րստ Francucci C. և համահեղ. (2008) վաղ ԴԴ-ով կանանց մոտ արձանագրվում է ցածր ՈՀԽ: Նրանց հետազոտության մեջ րնդգրկված 782 ԴԴ -ում գտնվող կանայք բաժանվել են 3 խմբի րստ ԴԴ-ի տարիքի. վաղ, նորմալ և ուշ ԴԴ: 3 խմբի կանայք եղել են համադրելի րստ տարիքի, մենարխեի տարիքի, մարմնի զանգվածի ցուցիչի (ՄԶՑ): Ստացված տվյալներր վկայել են, որ վաղ ԴԴ-ով կանանց մոտ ողնաշարի և ՈՀԽ-ն եղել է զգալի ցածր նորմալ և ուշ ԴԴ-ով կանանց խմբի համեմատ: 55 տ.-ից հետո հետազոտված կանանց 3 խմբերի միջև րստ ողնաշարի գոտկային շրջանի ՈՀԽ-ի տարբերություն չի արձանագրվել [27]: Հետդաշտանադադարային տարիքի 540 կանանց մոտ հետազոտման արդյունքում Akdeniz N. և համահեղ. (2009) եզրակացրել են, որ OԶ-ի ռիսկի գործոն են հանդիսանում տարիքր, քաշր, հասակր, ՄԶՑ-ն և ԴԴ-ի տարիքր, և րնդ որում առավել նշանակալի գործոններն են քաշր և ԴԴ-ի տարիքր [2]: Մինչդեռ այլ հեղինակների կարծիքով (Zhang H. et al., 2002) ԴԴ-ի տևողությունր և տարիքն են հանդիսանում այն հիմնական գործոններր, որոնք պայմանավորում են ոսկրային հյուսվածքի կորուստր հետդաշտանադադարի տարիքի կանանց մոտ [113]: Ըստ Khoo CC. և համահեղ. (2011) արձանագրվում է դրական կորելյացիա ԴԴ-ի տարիքի և ողնաշարի ու ազդրի ՈՀԽ-ի միջև [46]: Ուշագրավ է Gerdhem P. և Obrant K. (2004) աշխատանքը [30]: Նրանք ուսումնասիրել են մենարխեի, ԴԴ տարիքի և վերարտադ- րողական շրջանի տևողության ազդեցությունը ՈՀԽ-ի վրա 75տ կանանց խմբում: Հետազոտման նման ընտրանքը բացատրվում է նրանով, որ ցանկալի է հետազոտել վերոհիշյալ փոխկապակցվածությունը կանանց այն տա-րիքում, երբ մեծանում է կոտրվածքների հաճախությունը: Ըստ ստացված տվյալների արձանագրվել է զգալի կորել-յացիա մենարխեի վաղ տարիքի և ողնաշարի գոտկային շրջանի ՈՀԽ-ի միջև (r=-0,06): ԴԴ-ի տարիքը չի ունեցել ոչ մի ազդեցություն գոտկաշրջանի (r=0,04) և ազդրի պարանոցի (r=0,00) ՈՀԽ-ի վրա: Վերարտադրողական շրջանի տևողութլ ան և 75տ. կանանց ՈՀԽ-ն միջև չի դիտվել որևէ կապ: Հետազոտողները եզրակացրել են, որ մենարխեի կամ ԴԴ-ի տարիքը, ըստ երևույթին, հանդիսանում են 75տ. կամ ավելի մեծ տարիքի կանանց ՕԶ-ի սահմանափակ կամ ոչ էական ռիսկի գործոն

:

Դաշտանադադարի տևողությունը ցուցաբերում է որոշ բացասական ազդեցություն ողնաշարի (p=0,09), բայց ոչ ազդրի (p›0,1) ՈՀԽ-ի վրա: Այսպիսի եզրահանգման են եկել Zhang. YY և համահեղ (2003)՝ հետազոտելով Չինաստանում 128 հետդաշտանադադարային տարիքի կանանց, որոնց միջին տարիքը կազմել է 60,4±5,7տ. [114]: Sioka C. և համահեղ. (2010) հետազոտել են 124 առողջ հետդաշտանադադարային տարիքի կանանց՝ նպատակ ունենալով ուսումնասիրել կապը ՕԶ-ի, մենարխեր, ԴԴ-ի տարիքի և վերարտադրողական շրջանի տևողության միջև [93]: Նրանցից 52-ի մոտ ախտորոշվել է օստեոպենիա (ՕՊ), 25-ի մոտ՝ ՕԶ և 47-ի ՈՀԽ-ն եղել է նորմայի սահմաններում: Ցածր ՈՀԽ-ն է արձանագրվել այն կանանց խմբում, ուր վերարտադրողական շրջանի տևողությունը չի գերազանցել 30տարին (p±0,034) և ԴԴ-ը վրա է հասել 45տ.-ից վաղ (p=0,034): Որևէ կապ ՈՀԽ-ի, կենդանի պտղով ծննդաբերությունների թվի և կրծքով կերակրման տևողության միջև չի դիտվել: 40-45տ.-ի սահմաններում ԴԴ-ի տարիքի և ցածր ՈՀԽ-ի միջև դրսևորվում է դրական կորելյացիա: Parazzini F. և համահեղ. (1996) հետազոտել են Հյուսիսային Իտալիայում բնակվող 1373 շարջդաշտանադադարային տարիքի կանանց: Հեղինակները պարզել են, որ սույն ընտրանքում ցածր ՈՀԽ-ի ռիսկը մեծանում է դաշտանադադարի տևողությանը զուգահեռ և նվազում՝ կապված դաշտանադադարի մեծ տարիքի հետ: Չի հաստատվել կապ ՈՀԽ-ի և այլ վերարտադրողական գործոնների միջև [80]: Պարզելու համար փոխկապակցվածությունը վաղ դաշտանադադարի, վերարտադրողական շրջանի տևողության և ՈՀԽ-ն միջև Kritz-Silverstein Բ.և Barrett-Connor E. (1993) հետազոտել են 60-ից 89տ 555 կանանց: Բնական դաշտանադադար արձանագրվել է 391 և վիրաբուժական՝ 164 կանանց մոտ: Ավելի վաղ տարիքում դաշտանադադար թևակոխած և վերարտադրողական շրջանի ավելի կարճ տևողությամբ կանանց մոտ արձանագրվել է ՈՀԽ-ի ցածր մեծություն հետազոտման բոլոր շրջաններում (նախաբազուկ, ազդր, ողնաշար): Հեղինակների կարծիքով վերարտադրողական շրջանի տևողությունը կարող է լինել ավելի օգտակար նույնականացնելու ՕԶ-ի զարգացման բարձր ռիսկ ունեցող կանանց, քան դաշտանադադարի տարիքը [50]:

ճապոնիայում իրականացվել է բնական դաշտա-նադադարով 40-ից 70տ 1035 կանանց հետազոտություն (Osei-Hyiaman D. et al., 1998): Հեղինակները եզրակացրել են, որ վաղ դաշտանադադարը և վերարտադրողական շրջանի կարճ տևողությունր եանդիսանում են ցածր ՈՀԽ-ի անկախ կանխագուշակիչներ: Այն ճապոնուեիների մոտ, որոնց դաշտանադադարր վրա է եասել ավելի ուշ և որոնց մոտ դիտվել է վերարտադրողական շրջանի ավելի երկար տևողություն, արձանագրվել են ՈՀԽ-ի բարձր մեծություններ և նրանց մոտ արձանագրվել է ՕԶ-ի փոքր եակում [76]: Պարգելու եամար գինեկոլոգիական ռիսկի գործոնների ագդեցությունր ագդրի և ողնաշարի գոտկային եատվածի ՈՀԽ-ի վրա ւսրրսատշո M. և եամաեեղ. (1995) եետագոտել են 3126 շուրջդաշտանադադարային տարիքի կանանց [103]: Բացաեայտվել է, որ եետագոտման պաեին փոխարինական եորմոնային բուժում (ՓՀԲ) ստացող կանանց մոտ դիտվել են գոտկատեղի, բայց ոչ ագդրի, ՈՀԽ-ի ավելի բարձր ցուցանիշներ, քանի ՓՀԲ չստացողների մոտ: Հետդաշտանադադարային շրջանը, ուշ մենարխեն, երկկողմանի օօֆորէկտոմիան եան- դիսացել են ոսկրերի ցածր եանքային խտության ռիսկի գործոններ: Մինչդեռ ՈՀԽ-ի կորստի եանդեպ կանխարգելիչ ագդեցություն են ցուցաբերել մարմնի բարձր քաշր, եղիությունների մեծ թիվը, ինչպես նաև օօֆորէկտոմիայով եիստերէկտոմիան: Ոչ մի գգալի կորելյացիա չի արձանագրվել մինչև 30տ. եասակր եղիության բացակայության, կրծքով կերակրման, ամենորեայի և ՈՀԽ-ի միջև: Հեղի- նակներր եգրակացրել են, որ վերարտադրողական վեր- եուշությունր թույլ է տալիս ձևավորել որոշ ռիսկի խմբեր, որոնց մոտ պետք է ձեռնարկել ՈՀԽ-ի գնաեատում և ՕԶ-ի կանխարգելման միջոցառումներ, սակայն անենար է իրականացնել ՈՀԽ-ի կորստի կանխարգելման միջոցառումներ եաշվի առնելով միայն գինեկոլոգիական բնութագրիչներդ էօ^աօ Տ. և եամաեեղ. (2001) տվյալներր որոշակիորեն տարբերվում են վերր նշված աշխատանքից: Նրանց կողմից եետագոտվել են 50-59տ. 1652 կանայք: Արձանագրվել է ուժեղ կապ նախաբագկի դիստրալ և ուլտրա- դիստրալ եատվածի ՈՀԽ-ի, տարիքի, քաշի, դաշտանադադարի տևողության և երկկողմանի օօֆորէկտոմիայի միջև: Երբ վեր լուծվել է կապր վերարտադրողական գործոնների և ՈՀԽ-ի միջև, պարգվել է, որ ոչ մի եղիութլուն չունեցած կանանց խմբում դիտվել է ավելի ցածր ՈՀԽ, քան մի քանի եղիություն կրած կանանց մոտ: Թույլ դրական կապ է դիտվել եորմոնալ եակաբեղմնավորիչների օգտագործման և ՈՀԽ-ի միջև: Դրական կապ է արձանագրվել եիստերէկտոմիայի և ՈՀԽ-ի միջև: Հետագոտման պաեին կամ նախկինում ծխողների ՈՀԽ-ն ավելի ցածր էր, քան չծխողներինր [26]: Պարգվել է, որ շուրջդաշտանադադարային տարիքի կանանց մոտ վերարտադրողական և ապրելակերպի ռիսկի գործոններր եիմնականում ագդում են նախաբագկի ՈՀԽ-ի վրա, ինչն րստ երևույթին պայմանավորված է նախա- և եետդաշտանադադարային տարիքներում էստրոգենների մակարդակի տարբերությամբ: Grainge M. և եամաեեղ. (2001) պարգելու եամար կապր վերարտադրողական ու դաշտանադադարային գործոնների և ՈՀԽ-ի միջև եետագոտել են 45-61տ. 580 կանանց [31]: Ոստ ստացված տվյալների վերարտադրողական շրջանի տևողության և ՈՀԽ-ի միջև կապր եղել է ավելի ուժեղ, քան կապր ՈՀԽ-ի և դաշտանադադարի տևողության միջև: Բացաեայտվել է ուժեղ կապ բարձր ՈՀԽ-ի և եղիությունների թվի միջև: Հեղինակների կարծիքով կրծքով կերակրման տևողությունր, եորմոնալ եակաբեղմնավորիչների օգտագործման տևողությունր և դաշտանադադարի տևողությունր չեն ագդում ՈՀԽ-ի վրա:

Ելնելով վերր նշված գրականության տվյալներից, կարելի է եգրակացնել, որ չնայած գոյություն ունեցող մի շարք եետագոտությունների տվյալներր վերարտադրողական գործոնների և ՈՀԽ-ն կապի վերաբերյալ հակասական են: Հնարավոր է, որ այն պայմանավորված է հետազոտված կանանց ընտրանքի այնպիսի առանձնահատկություններով, ինչպիսին են ժառանգական գործոնները, աշխարհագրական բնակավայրը, սննդակարգը, ապրելակերպը:

Գրականության ցանկ

1. Affinito P. et al. //J Clin Endocrinol Metab 1996; 81:2314-2318.
2. Akdeniz N. et al. //Gynecol Endocrinol. 2009. Feb; 25(2):125-9.
3. Albright F. //Rec. Prog. Horm. Res., 1947, 1, p. 293-353.
4. Anai T. et al. //Pediatr Int. 2001 Oct; 43(5):483-8.
5. Armstrong V. et al. //J. Biol.chem., 2007, 282: 2071520727.
6. Bilezikian J. et al. Principles of Bone Biology, 3rd ed., // Academic Press, 2008,p. 1905.
7. Black DM, Cooper C. // Clin Lab Med 2000; Sep; 20:439- 453
8. Boissonnault WG, Boissonnault JS. //J Orthop Sports Phys Ther 2001;31: 359-365.
9. Breuil V. et al // Ann Rheum Dis 1997;56:278-279.
10. Bush T. et al.// JAMA. 1996 Nov 6;276(17):1389-96.
11. Chevalley T. et al. //J. Bone Miner Res. 2009 Jan;24(1):144-52.
12. Chevalley T. et al. //J Clin Endocrinol Metab. 2008 Jul;93(7):2594-601.
13. Clarke B., Khosla S. // Archives of Biochemistry and Biophysics, (2010) 503, 118-128.
14. Clowes JA. Et al. //Immunol Rev. 2005 Dec;208:207-27.
15. Compston, J. //Reprod. Endocr. Rev., 1994, 3, 209-224.
16. Cross N. et al. //Am J Clin Nutr 1995;61:514-523.
17. Cummings SR. et al. //N Engl J Med 1995;332:767 -773 .
18. Cure-Cure C. et al. //Int J Gynaecol Obstet 2002;76:285- 291.
19. Czerwiec FS. et al. Bone. 1997 Jul;21(1):49-56.
20. DeCherney A. //J. Reprod. Med., 1993,38, (Suppl.), 1007-1014.
21. Dorgan J. et al. //Cancer Epidemiol. Biomarkers Prev., 2001;10, 407-410.
22. Drinkwater BL, Chesnut III CH. //Bone Miner 1991;14:153 -160.
23. Dunne F. et al. //Clin Endocrinol (Oxf) 1993;39:487- 490.
24. Ensom M. et al.// Obstet Gynecol Surv 2002;57:99-111.
25. Eriksen E. et al. //Science, 1988, 241, 84-86.
26. Forsmo S. et al //Osteoporos Int 2001;12:222- 229.
27. Francucci C. et al. //Maturitas. 2008. Apr 20;59(4):323-8.
28. Fujita T. //Osteoporos Int. 1999;9(4):296-306.
29. Galuska D. //J Womens Health Gend Based Med. 1999 Jun;8(5):647-56.
30. Gerdhem P. //J Bone Miner Metab. 2004;22(4):372-5.
31. Grainge M. et al. //Osteoporos Int 2001;12:777 -787.
32. Greendale G. et al. //Am J Epidemiol. 1997 Nov 1;146(9):763-70.
33. Gur A. et al. //J Bone Miner Metab (2003) 21:234-241.
34. Heersche J. et al. //J Prosthet Dent. 1998 Jan;79(1):14-6.
35. Hillier T. et al. //J Bone Miner Res. 2003;18:893- 899
36. Hoffman S. et al. //Osteoporos Int 1993;3:171 -176.
37. Holloway L. et al. //J Clin Endocrin. Metab. 1997 Apr;82(4):1111-7.
38. Horowitz M. et al. // Clin Endocrinol (Oxf). 1993 Dec;39(6):649-55.
39. Ishida Y, Heersche J. //Endocrinology. 1999 Jul;140(7):3210-8.
40. Jeng, M. et al. //Cancer Res., 1992, 52, 6539-6546.
41. Johansson C. et al. //Maturitas 1993;17:39- 50.
42. Johnell O. et al. //J Bone Miner Res 1995;10:1802-1815.
43. Jordan, V. et al. //Cancer, 1993, 71, 1501-1505.
44. Karlsson C. et al. //Osteoporos Int 2001;12:828- 834.
45. Karlsson M. et al. // BJOG. 2005 Jul;112(7):851-6
46. Khoo C. et al. //Climacteric. 2011 Jun;14(3):378-83.
47. Kojima N. et al. //Maturitas 2002;41:203-209.
48. Kolthoff N. et al. //Clin Sci (Lond) 1998;94:405-412
49. Komm, B. et al. //Science, 1988, 241, 81-84.
50. Kritz-Silverstein D. et al. // Maturitas. 2004 Jan 20;47(1):61-9
51. Laskey M., Prentice A. //Obstet Gynecol 1999;94:608-615.
52. Laskey M., Prentice A. //Lancet 1997;349:1518-1519.
53. Lenora J. et al. //BMC Womens Health. 2009 Jul 1;9:19.
54. Li HL, Zhu HM. //Zhonghua Fu Chan Ke Za Zhi. 2005 Dec; 40(12):796-8.
55. Liao D., Dickson R. //J. Steroid Biochem. Mol. Biol., 2002;80, 175-189.
56. Liel Y. et al. //South Med J 1998;91:33- 35.
57. Lin S. et al. //J Clin Invest. 1997 Oct 15;100(8):1980-90.
58. Lindsay R. Osteoporosis: Etiology, Diagnosis, and Management, 2nd edition. //Lippincott-Raven Publishers, 1995; Philadelphia, pp. 133-160.
59. Lobo R., Speroff L. //Fertil Steril. 1994 Apr; 61(4):592-5.
60. Lopez J.. et al. //Osteoporos Int 1996;6:153-159.
61. Manolagas S. //Endocrinology, 1999;140, 4377-4381.
62. Manolagas S. //Endocr. Rev., 2000; 21, 115-137.
63. Manolagas S. et al. //Recent Prog. Horm. Res., 2002; 57, 385-409.
64. MarcusR. //Clin. Obstet. Gynecol., 2002;16, 309-327.
65. Mariconda M. et al. //Eur J Epidemiol 1997;13:909-917.
66. Matsumoto I. et al. //J Obstet Gynaecol 1995; 21:419- 425.
67. Michaelsson K. et al. //Am J Epidemiol 2001;153:1166- 1172.
68. More C et al. //Osteoporos Int 2001;12:732- 737.
69. Murphy S. et al. //Osteoporos Int 1994;4:162- 166.
70. Nguyen T. et al. //J Clin Endocrinol Metab 1995; 80:2709-2714.
71. Notelovitz M. //Fertil. Steril., 2002, 77 (Suppl. 4), S34-S41.
72. Notelovitz M. // J. Reprod. Med., 2002, 47 (Suppl. 1), S71-81.
73. Nyquist F. et al. //Alcohol Alcohol. 1998 Jul- Aug;33(4):373-80.
74. O՝Neill T. et al. //Osteoporos Int 1997;7:72 -78.
75. Orwoll E. , Nelson H. //J. Clin. Endocrinol. Metab., 1999;84, 1872-1874
76. Osei-Hyiaman D. et al. //Am J Epidemiol. 1998 Dec 1;148(11):1055-61.
77. Ozdemir F. et al. //Tohoku J Exp Med. 2005 Mar;205(3):277-85.
78. Paganini-Hill A. et al. //J Womens Health (Larchmt). 2005 Nov;14(9):808-19.
79. Paganini-Hill A. et al. //Epidemiology 1991;2:16- 25.
80. Parazzini F. et al. //J Epidemiol Community Health. 1996 Oct;50(5):519-23.
81. Petersen H. et al. //Ann Epidemiol 2002;12:257- 263.
82. Prentice A. //Annu Rev Nutr 2000; 20:249- 272.
83. Prentice A. //Am J Clin Nutr 2000; 71:1312S- 1316S.
84. Prince R.et al. //J Bone Miner Res. 1993 Nov;8(11):1273-9.
85. Prince R. Endocr Rev. 1994 Jun;15(3):301-9
86. Rickard D.. et al. //J Bone Miner Res. 2002 Apr;17(4):580- 92.
87. Riggs B.. et al. //Osteoporos Int. 2003 Sep;14(9):728-33
88. Riggs B.. //Novartis Found Symp. 2002;242:247-59; discussion 260-4
89. Riggs, B. et al. //Endocr. Rev., 2002, Jun;23, 279-302.
90. Ritchie L. et al. //Am J Clin Nutr. 1998 Apr;67(4):693-701.
91. Schot L., Schuurs A. //J. Steroid Biochem. Mol. Biol., 1990,37, 167-182.
92. Schott A. et al. //Osteoporos Int 1998;8:247- 254.
93. Sioka C. et al. //Climacteric. 2010 Feb;13(1):63-71.
94. Slayden S. //Semin. Reprod. Endocrinol., 199816, 145-152.
95. Slootweg M. et al. //J Endocrinol. 1992 Mar;132(3):433-8.
96. Slootweg M. et al. //J. Endocrinol., 1992,133, R5-R8.
97. Smith R. et al. //QJM 1995;88:865-878.
98. Sowers M. et al. //JAMA 1993;269:3130-3135.
99. Sowers M. et al. //Obstet Gynecol 1995;85:285 -289.
100. Speroff L. et al. //JAMA. 1996 Nov 6;276(17):1397-403.
101. Streeten E. et al. //J Clin Endocrinol Metab. 2005 Aug;90(8):4536-41.
102. Tran H., Petrovsky N. //Intern Med J 2002;32:481- 485.
103. Tuppurainen M. et al. //Maturitas 1995; 21:137- 145.
104. Turner R. et al. //Endocr Rev. 1994 Jun;15(3):275-300.
105. Varenna M. et al. //Osteoporos Int. 1999;9(3):236-41.
106. von Muhlen D. et al. //Osteoporos Int. 2008 May;19(5):699-707.
107. Walsh C. et al. //Biochem Biophys Res Commun. 1997 Oct 9;239(1):155-9.
108. Waters K. et al. //J Cell Biochem. 2001 Aug 21-Sep 5;83(3):448-62.
109. Wei L. et al. //Biochem. Biophys. Res. Commun., 1993,195, 525-532.
110. WHO. //WHO Technical Report Series 843. Geneva, 1994.
111. Zhang H. et al. //Calcif Tissue Int. 2002 Mar;70(3):153-7.
112. Zhang Y. et al. //J Clin Densitom. 2003 Fall;6(3):289-96.

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ