Կլիմայական փոփոխությունների հիգիենիկ առանձնահատկությունները և նրանց ազդեցությունը բնակչության առողջության վրա

Բանալի բառեր. կլիմայական փոփոխություններ, ջերմային ալիքներ, սեզոնայնություն,հիվանդացություն, մահացություն

Վերջին տարիներին կլիմայական փոփոխությունները` բնակչության առողջության վրա ունեցած ազդեցության առումով, դասվում են այնպիսի ավանդական ռիսկի գործոնների շարքին, ինչպիսիք են մթնոլորտային օդի և ջրի աղտոտվածությունը, ծխելը, թմրանյութերը և այլն: Բնակչության առողջության վրա կլիմայի ազդեցությունը պայմանավորված է մի կողմից անոմալ բարձր և ցածր ջերմաստիճանային օրերի, ջրհեղեղների, փոթորիկների դեպքերի ավելացմամբ, մյուս կողմից՝ էկոլոգիական և սոցիալ տնտեսական փոփոխություններով (որակյալ խմելու ջրի ծավալների պաշարների նվազում, չոր հողային մակերեսների մեծացում և այլն): Քաղաքներում կլիմայի փոփոխությունների անբարենպաստ ազդեցությունը զուգակցվում է մթնոլորտային օդի բարձր աղտոտվածությամբ [ 2,6,8 ]: 

Ըստ ՀԱԿ-ի տեղեկատվության՝ վերջին հարյուրամյակում աշխարհում օդի ջերմաստիճանը բարձրացել է 0,75^o С-ի չափով, իսկ վերջին 25 տարում գլոբալ տաքացման տեմպերն արագացել են, տաս տարում ջերմաստիճանը բարձրացել է 0,18^oС-ով: Նման փոփոխությունների պատճառով բարձրանում է ծովերի մակարդակը, հալչում են սառույցները, փոխվում է մթնոլորտային տեղումների բնույթը, առավել հաճախակի և ինտենսիվ են դառնում արտակարգ եղանակային երևույթները: Ուժեղ շոգերը, օդի շատ բարձր ջերմաստիճանը, հատկապես տարեց մարդկանց շրջանում, կարող են բերել սիրտ-անոթային և շնչառական հիվանդություններից մահվան դեպքերի ավելացմանը: Այսպես, օրինակ, 2003թ. Եվրոպայում ուժեղ շոգերի պատճառով արձանագրվել է 70 000 լրացուցիչ մահվան դեպք: Բացի ասվածից, բարձր ջերմաստիճանի պայմաններում օդում ավելանում է օզոնի և այլ վնասակար նյութերի մակարդակը, որոնց հավելյալ քա-նակները ևս նպաստում են վերը նշված հիվանդությունների դեպքերի ավելացմանը: Այսպես, օրինակ, օդի աղտոտվածությունը քաղաքնե-րում տարեկան շուրջ 1.2 մլն. մահվան լրացուցիչ դեպքերի պատճառ է դառնում: Ուժեղ շոգերի ժամանակ բարձրանում է բուսական ծագման և այլ բնույթի աէրոալերգենների մակարդակը, որոնք կարող են նպաստել ասթմատիկ նոպաների զարգացմանը: 1970-2004թ. Ընթացքում, գլոբալ չափավոր տաքացման արդյունքում, ամեն տարի գրանցվում է ավելի քան 140 000 մահվան լրացուցիչ դեպքեր [ 2 ]:

Ըստ գրականության տվյալների՝ Ռուսաստանի տարածքում անցյալ հարյուրամյակի սկզբից սկսած դիտվում է օդի երկրամերձ շերտի միջին տարեկան ջերմաստիճանի աստիճանական աճ 1^oС-ի, իսկ եվրոպական մասում` համարյա 1. 5^oС-ի չափով [ 3 ]: Ընդ որում տաքացումն առավել բնորոշ է ձմեռային շրջանին: Բ. Ա. Ռևվիչի կողմից վեց տարիների ընթացքում ուսումնասիրվել է ջերմային և ցրտային ալիքների (անոմալ ջերմաստիճանային հաջորդական օրեր) ազդե-ցությունը Մոսկվա քաղաքի բնակչության մահացության ցուցանիշների վրա: Այդ ժամանակաշրջանում 2001թ. հուլիս ամիսը աչքի է ընկել անսովոր երկարատև ջերմային ալիքի առկայությամբ, երբ իննը օր շարունակ միջին օրական ջերմաստիճանը 25^o С-ից բարձր է եղել: Նման պայմաններում արձանագրվել է միջին օրական մահացության ռեկորդային ցուցանիշ, որը 93%-ով գերազանցել է հուլիսյան միջին մահացության մակարդակը: Լրացուցիչ մահացության բացարձակ քանակը կազմել է 1177 դեպք: Բ. Ա. Ռևվիչը նշում է նաև, որ կլիմայի տաքացումը և անոմալ ջերմաստիճանային օրերի հետագա ավելացումը կնպաստեն կլիմակախյալ մահվան դեպքերի ավելացմանը [ 6]:

Որպես չորային կլիմայական պայմաններով լեռնային երկիր, Հայաստանը, գործնականում, իր ամբողջ տարածքով խոցելի է կլիմայի գլոբալ փոփոխության նկատմամբ: Ըստ Համաշխարհային բանկի գնահատման, Եվրոպայի և Կենտրոնական Ասիայի տարածաշրջանում, Հայաստանը պատկանում է կլիմայի փոփոխության նկատմամբ առավել զգայուն երկրների թվին: Ըստ երկարամյա դիտարկումների՝ վերջին 80 տարիներին Հայաստանում տարեկան միջին ջերմաստիճանի աճը կազմել է O,85^oC, իսկ տարեկան տեղումները նվազել են 6%-ով [1]: Սակայն ջերմաստիճանի փոփոխությունը Հայաստանի տարբեր շրջաններում և տարվա տարբեր եղանակներին ունի ոչ միանման միտումներ: Ամռան ամիսներին օդի միջին ջերմաստիճանը բարձրացել է մոտ 1^oC-ով, մինչդեռ ձմեռային ամիսներին օդի ջերմաստիճանի բարձրացում գրեթե չի նկատվում: Համաձայն ՀՀ բնապահպանության նախարարության կլիմայի փոփոխության մասին երկրորդ ազգային հաղորդագրության՝ Հայաստանում վերջին 15 տարիների ընթացքում ամառային ջերմաստիճանի անոմալիաները եղել են դրական. 1998թ., 2000թ. և 2006թ. ամառները եղել են ծայրահեղ շոգ, իսկ 2006թ. ամառը ամենաշոգն է եղել 1929-2007թթ. ողջ ժամանակահատվածում: 

Տարեկան տեղումների քանակի փոփոխությունների տարածքա-յին բաշխվածությունը Հայաստանում բավական անկանոն է. երկրի հյուսիսարևելյան և կենտրոնական (Արարատյան դաշտ) շրջանները դարձել են ավելի չորային, մինչդեռ հարավային և հյուսիսարևմտյան հատվածներում և Սևանա լճի ավազանում վերջին 70 տարվա ընթացքում տեղումների քանակը զգալի ավելացել է: Վերջին տասնամյակներում (1975-2005թթ.) Հայաստանում նկատվում են հիդրոօդերևութաբանական վտանգավոր երևույթների( ցրտահարություն, կարկուտ, ուժեղ քամի, հորդառատ անձրև) ուժգնացման և հաճախականության աճի միտումներ:Կլիմայական այս երևույթների ուղղակի հետևանքն է նաև եղանակային կտրուկ փոփոխությունների ավելացումը, որն ըստ բազմաթիվ հետազոտությունների, ռիսկի գործոն է ամենատարբեր հի-վանդությունների և հատկապես սիրտանոթային հիվանդությունների սրացման համար[ 4,5 ]: 

Այս աշխատանքի նպատակն է եղել ուսումնասիրել և հիգիենիկ առումով գնահատել կլիմայական փոփոխությունների առանձնահատկությունները ՀՀ տարածքում և բացահայտել նրանց հնարավոր ազդեցությունը բնակչության առողջության վրա:

Նյութը և մեթոդները

Հետազոտության ընթացքում մեր կողմից ուսումնասիրվել են Երևան քաղաքի օդի միջին օրական ջերմաստիճանային ցուցանիշները 2000-2008թթ. ընթացքում` ըստ Հայպետհիդրոմետի հիդրոմետեորոլոգիայի և էկոլոգիայի գիտա-կիրառական կենտրոնի տվյալնե-րի: Կատարվել է եղանակային կտրուկ փոփոխության օրերի և ջերմային ալիքների առկայության բացահայտում` հիմք ընդունելով տվյալ տարածաշրջանի բնակլիմայական նորմաները և եղանակային գործոնների միջօրական փոփոխականության միջին ամսական մեծությունները: Ուսումնասիրվել են նաև ՀՀ վիճակագրության պետական խորհրդի Երևան քաղաքի բնակչության մահացության տվյալները՝ ըստ մահվան հիմնական պատճառների և շտապ բուժօգնության ծառայության սիրտանոթային համակարգի հիվանդությունների կա-պակցությամբ 2004-2007թթ. ամենօրյա կանչերը: Հետազոտության ընթացքում կատարվել են ընդհանուր վիճակագրական և ռեգրեսիոն հետազոտություններ SPSS և EXCEL ծրագրերով:

Արդյունքները և դրանց քննարկումը

Երևան քաղաքը գտնվում է չոր ցամաքային կիսաանապատային կլիմայական գոտում: Ընդհանուր առմամբ Արարատյան դաշտի և Երևան քաղաքի կլիման խիստ ցամաքային է, որի կարևոր առանձնահատկությունը եղանակային պայմանների արտահայտված տատանումներն են ինչպես տարեց տարի, այնպես էլ տարվա ընթացքում: Այսպես, Երևան քաղաքի օդի միջօրական ջերմաստիճաննների 2000-2007թթ տվյալների հետազոտությունը ցույց է տալիս, որ միջին ամսական ջերմաստիճանների արտահայտված տեղաշարժերը, որոնք բեռնվածություն են ստեղծում օրգանիզմի ադապտիվ համակարգերի համար, ինչպես առանձին տարիների, այնպես էլ առանձին ամիսների ընթացքում ավելի հաճախակի դիտվում են տարվա ցուրտ և անցումային շրջաններում: Այս տեղաշարժերն առավել թույլ են արտահայտված ամառային ամիսներին:

 Աղյուսակ 1

Օդի միջին ամսական առավելագույն և նվազագույն ջերմաստիճանները (°C), որոնք դիտարկվել են 2000-2007թթ. ընթացքում Երևան քաղաքում

Ինչպես երևում է աղ. 1-ից՝ հունվարյան ամենացածր ջերմաստիճանը (-8,3^oC) դիտվել է 2007թ-ին, իսկ ամենատաք հունվարը` միջին ամսական -0,49 °C ջերմաստիճանով, դիտվել է 2000թ-ին: Ամառային շրջանում միջին ամսական ջերմաստիճանների սահմանային արժեքների տարբերությունը կազմում է 3-4 աստիճան, այսինքն կրկնակի անգամ ավելի ցածր է, քան ձմեռային շրջանում: Նշենք նաև, որ 2006թ-ի օգոստոսը շատ շոգ է եղել (28.7^oC), իսկ 2007թ-ի հունվարը շատ ցուրտ (-8,3^oC), արդյունքում միջին տարեկան ջերմաստիճանային ամպլիտուդան հասել է 39^oC: Միջին տարեկան ջերմաստիճանային մեծ ամպլիտուդան բնորոշ է կլիմայական այս գոտու համար, բայց տվյալ դեպքում այն առավել արտահայտված է:

Ըստ գրականության տվյալների, օրգանիզմի վրա ունեցած ազդեցության առումով, առավել էական են եղանակային գործոնների միջօրական փոփոխությունները, որոնց արտահայտված արժեքների դեպքում սթրեսային իրավիճակներ են ստեղծվում օրգանիզմի համար` նպաստելով ֆ‎իզիոլոգիական ‎ ֆունկցիաների լարվածությանը և մեթեոպատիկ ռեակցիաների զարգացմանը: Այդ պատճառով մենք հաշվել ենք օդի ջերմաստիճանի միջօրական փոփոխականության արժեքները: Ինչպես երևում է 2-րդ աղյուսակից ջերմաստիճանի առավել արտահայտված փոփոխությունները դիտվում են գարնանային ամիսներին: Այսպես, օրինակ, եթե ապրիլ ամսին ջերմաստիճանի միջօրական փոփոխականության բնորոշ արժեքները (M ± 1 σ -ի սահմաններում) կազմում են +2.9<sup>o</sup>C և -2.3<sup>o</sup>C, իսկ կտրուկը (› M ± 1,5σ) ավելի քան` +3.8^oC և -3.6^oC, ապա հուլիս ամսին ջերմաստիճանի միջօրական փոփոխականության բնորոշ արժեքները կազմում են +1.6^oC և -1.5^oC, իսկ կտրուկը ` +2.4^oC և -2.2^oC:

Աղյուսակ 2

Օդի ջերմաստիճանի միջօրական արժեքների տատանումների բնորոշ սահմանները

Այսպիսով Երևան քաղաքում մեթեոպատիկ իրավիճակները, որոնք պայմանավորված են տեղային բիոկլիմայական նորմայից եղա-նակային գործոնների և բացարձակ և միջօրական փոփոխությունների արտահայտված շեղումներով, հաճախ առաջանում են ձմեռ-գարնանային շրջանում: Ընդ որում, տարվա ընթացքում եղանակային արտահայտված և կտրուկ փոփոխությունները հանդիպում են 11% դեպքերում: Հարկ է նշել, որ առավել կտրուկ փոփոխությունները, երբ օդի ջերմաստիճանի միջօրական արժեքները կազմել են 5-7^oC և ավել, 

21% -ով ավելի հաճախ են հանդիպել, քան 90-ական թվականներին: Ըստ մեր տվյալների՝ Երևան քաղաքում ձմեռ-գարնանային շրջանն ամենաանբարենպաստն է սիրտանոթային համակարգի հիվանդու-թյունների սրացումների և հաճախականության առումով [4 ]:

Ընդհանրապես, տարբեր հիվանդությունների առաջացման և սրացումների հաճախականության սեզոնային առանձնահատկություններն ուսումնասիրվել են բազմաթիվ հեղինակների կողմից, ըստ որոնց ամենաանբարենպաստ սեզոնը համարվում է ձմեռ-գարնանային ժամանակահատվածը: Այդ շրջանում առավել արտահայտված սրացումներ են նկատվում հատկապես հեմոդինամիկայի խանգարումներով ընթացող հիվանդությունների ժամանակ [7, 9]: Մենք ևս փորձել ենք պարզել, բնակչության մահացության սեզոնային առանձնահատկությունները Երևան քաղաքում: Ինչպես երևում է աղյուսակ 3-ից, սրտի իշեմիկ հիվանդությունից մահացության 31,4%-ը բաժին է ընկնում ձմռան և 25,9%-ը գարնան, իսկ սրտամկանի սուր ինֆ‎արկտից` 30,4%-ը ձմռան և 27,6%-ը գարնան ամիսներին: Նշված հիվան-դություններից ամենաքիչ մահվան դեպքեր դիտարկվել են ամռանը և աշնանը: Նույնատիպ պատկեր է նկատվում շնչառական օրգանների և միզասեռական համակարգի հիվանդություններից մահվան վիճակա-գրության մեջ: Էնդոկրին համակարգի հիվանդություններից մահացությունը ամենաշատն է ձմռանը, իսկ մարսողական համակարգի հի-վանդություներից` ձմռանը և ամռանը: 

 Աղյուսակ 3

Երևան քաղաքի բնակչության մահացությունը տարվա տարբեր շրջաններում

( 2004-2007թթ.)

*- կոռելյացիայի գործակիցները հավաստի են

Մահվան դեպքերի հաճախականության և օդի միջին ամսական ջերմաստիճանային արժեքների միջև հաշվարկված կոռելյացիայի գործակիցները( աղ. 3), Սպիրմանի ռանգերի մեթոդի օգնությամբ, ևս վկայում են մահացության սեզոնային առանձնահատկությունների մասին (հատկապես սիրտանոթային համակարգի հիվանդությունների դեպքում):

Համոզվելով, որ սիրտանոթային համակարգի հիվանդություններից մահացությունն ամենաբարձրն է ձմեռ-գարնանային ամիսներին, փորձեցինք պարզել մահացության դինամիկան ամառային շոգ օրերին: Այդ նպատակով՝ ուսումնասիրելով 2000-2007թթ ընթացքում Երևան քաղաքում օդի միջին օրական ջերմաստիճանները պարզեցինք, որ 2006թ. օգոստոս ամիսը եղել է չափազանց շոգ, երբ միջին ամսեկան ջերմաստիճանը հասել է 28,7^oC, որը մոտ 3 աստիճանով բարձր է օգոստոսյան ջերմաստիճանային միջին արժեքից: Այս ամսվա ընթացքում արձանագրվել է 9 շարունակական օրեր, երբ միջին օրական ջերմաստիճանը բարձր է եղել 30^oC-ից: Ուսումնասիրելով այդ օրերում շտապ բժշկական օգնության ծառայության կանչերը, պարզեցինք, որ օգոստոս ամսին հավաստիորեն ավելացել են խրոնիկական սրտային անբավարարության սրացումները, հիպերտոնիկ հիվանդությունը, ուղեղային ինսուլտները և նեյրոցիրկուլյատոր դիստոնիան:

Նույն ամսվա ընթացքում՝ անալիզի ենթարկելով բնակչության մահվան դեպքերը պարզել ենք, որ հավաստի բարձրացում է արձանագրվել հետևյալ դեպքերում` սրտի իշեմիկ հիվանդություն- 25%-ով, մարսողական օրգանների հիվանդություններ` 88%-ով, շնչառական օրգանների հիվանդություններ` 70%-ով, դժբախտ պատահարներ, վնասվածքներ և թունավորումներ` 54%-ով: Այսպիսով, օգոստոս ամսվա ծայրահեղ շոգը 143 լրացուցիչ մահվան դեպքերի պատճառ է դարձել: 

Միջավայրի ջերմաստիճանային գործոնից կախված բնակչու-թյան հիվանդացության և մահացության կանխատեսման նպատակով մենք կատարել ենք ռեգրեսիոն հետազոտություն` օդի միջին ամսական ջերմաստիճանային արժեքների և մահացության ցուցանիշների միջև: Այդ հետազոտության արդյունքում հավաստի կապեր են արձանագրվել միջավայրի ջերմաստիճանային գործոնի և մահվան ընդհանուր պատճառների (R²= 0.822, P‹0.01); արյան շրջանառության համակարգի հիվանդությունների (R2= 0.777, P‹0.01); սրտի իշեմիկ հիվանդության (R²=0.732, P ‹ 0.01); շնչառական օրգանների հիվանդությունների (R²=0.742, P‹0.01); մարսողական օրգանների հիվանդությունների (R²=0.602, P‹0.05) միջև: Այս հետազոտության արդյունքում դուրս բերված ներքոհիշյալ ռեգրեսիոն հավասարումները հնարավորություն են ընձեռում կախված ջերմաստիճանային գործոնից (х) կանխատեսել վերը նշված պատճառներից բնակչության միջին ամսական մահացությունը (y): 

yընդ. = 74.6 -1.4x + 0.04х² 

yար.շ.հ.= 36.7 - 0.7 х + 0.014х²

yս.իշ.հ. = 26.7 – 0.55х + 0.0135х²

yշնչ.հ.հ. = 5.6 – 0.23х + 0.008х²

yմարս.հ.հ.= 4.1 – 0.15х + 0.006х²

Այսպիսով, ամփոփելով վերը ասվածը, մենք փաստում ենք, որ Երևանի կլիմայական պայմաններում դիտվում է մի շարք հիվանդությունների և նրանցից մահվան դեպքերի (հատկապես ՍԱՀ հիվան-դությունների) հստակ սեզոնային ընթացք` ավելացում ձմեռ-գարնանային շրջանում և նվազում ամառային ամիսներին: Սակայն կլիմայի փոփոխություններն ու ամառային ջերմաստիճանի անոմալիաները, որոնք արտահայտվում են ծայրահեղ շոգ պայմանների ստեղծմամբ (երբ միջին ամասական ջերմաստիճանը հասնում է 29^oC-ի, իսկ միջին օրական ջերմաստիճանը 30^oC և ավելի), պատճառ են դառնում բնակչության հիվանդացության և մահացության ցուցանիշների հավաստի բարձրացման համար: 

Գրականություն

1. Կլիմայի փոփոխության մասին երկրորդ ազգային հաղորդագրություն // ըստ կլիմայի փոփոխության մասին ՄԱԿ-ի Շրջանակային կոնվենցիայի: 2010, էջ 50:
2. Изменение климата и здоровье. ВОЗ, Информ. бюллетень № 266, январь, 2010.  www.who.int/mediacentr/factsheets/fs266/ru/index.html -23.05.2011
3. Клиге Р.К. Современные глобальные изменения природной среды. М., 2005, с.148-195.
4. Котанян А.О. Гигиенические особенности погодно-климатических условий Араратской равнины и оценка метеопатических реакций на примере сердечно-сосудистых заболеваний. Дис. … канд. мед. наук. Ереван, 1988.
5. Никберг И.И.,Ревуцкий Е.Л., Сакали Л.И. Гелиометеотропные реакции человека. Киев, 1986.
6. Ревич Б.А. Изменение здоровья населения России в условиях меняющегося климата.  Проблемы прогнозирования, 2008,  3, с.140-150.
7. Ревич Б.А О необходимости защиты здоровья населения от климатических изменений. Гигиена и санитария, 2009, 4, с. 60-64.
8. Climate Сhange and Human Health: Risks and Responses /editors:A.J.McMichael et al./, WHO, Geneva, 2003. 
9. Lanska D. J.,  Hoffmann R.G.  Seasonal variation in stroke mortality rates. Neurology, March 1, 1999, 52(5): 984-984. 

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ