Ռիթմիկ և առիթմիկ ընթացքով պարզ տեսաշարժիչ ռեակցիաների ցուցանիշների համեմատական վերլուծությունը

Բանալի բառեր. ռեֆլեքսամետրիկ թեստ, ռիթմիկ և առիթմիկ ընթացք, տեսաշարժիչ ռեակցիաներ, գաղտնի շրջան, փոփոխականություն, ռեակցիայի արագություն,  ֆունկցիոնալ վիճակ, կոռելյացիոն և ռեգրեսիոն վերլուծություն

Պարզ տեսաշարժիչ ռեակցիաների (ՏՇՌ) ցուցանիշների  դինամիկայի ուսումնասիրության մեթոդը լայնորեն կիրառվում է հոգեֆիզիոլոգիական հետազոտություններում կենտրոնական նյարդային համակարգի (ԿՆՀ) ֆունկցիոնալ վիճակը (ՖՎ) գնահատելու նպատակով:

 Հայտնի են բազմաթիվ հետազոտություններ, որտեղ ՖՎ-ը որոշվում է պարզ, սենսոր ազդակների ներկայացմամբ  պատասխան ռեակցիաների գաղտնի շրջանի տևողության  և դրանց դինամիկայի [4, 8, 9]:  Որոշ հեղինակներ ընդգծում են, որ ռեակցիայի ժամանակը արտահայտում է գլխուղեղի ընթացիկ ՖՎ, բնութագրելով նյարդային շղթաներով դրդման տարածման արագությունը [6,7]: Մեր հետազոտություններում  ՖՎ գնահատման ստանդարտ ցուցանիշներից բացի, ուսումնասիրվում են  այդ ցուցանիշների ժամանակային փոփոխականությունները և դիտարկվում են դրանց հարաբերակցությունները: Հարկ է նշել, որ փոփոխականությունը, որն արտացոլում է մարդու ներքին վիճակի անվերահսկելի տատանումները, որպես բնութագրող ցուցանիշ մինչ այժմ կիրառված չէ և  կարող է հանդիսանալ ՖՎ գնահատման հուսալի և ինֆորմատիվ չափանիշ: 

 Աշխատանքի նպատակն է հանդիսացել համեմատական վերլուծության ենթարկել տեսողական ազդակների ռիթմիկ և առիթմիկ ներկայացմամբ  պարզ ՏՇՌ ցուցանիշների դինամիկան, ուսումնասիրել դրանց առանձնահատկությունները սեռային և անհատական-տիպային հատկանիշներով առանձնացված խմբերի մոտ:

Նյութը և մեթոդները

Հետազոտություններին մասնակցել են 17-19 տարեկան, գործնականորեն առողջ 163 ուսանողներ և ուսանողուհիներ: Յուրաքանչյուր մասնակից հեազոտվել է մեկ անգամ, պարապունքներից հետո,  օրվա միևնույն ժամին (ժամը 14^oo–16^oo):   Նախապես բոլոր ուսանողներին  առաջադրվել է  Այզենկի հարցաթերթիկը [11], որի միջոցով  գնահատվել է նրանց էքստրա-ինտրավերտությունը և նեյրոտիզմի մակարդակը: Գլխուղեղի ՖՎ  որոշելու համար կիրառվել է հայտնի «Պարզ տեսաշարժիչ ռեակցիաների ժամանակը» [6,7] ռեֆլեքսամետրիկ թեստի համակարգչային մոդիֆիկացիան, որն  ընդգրկված է լաբորատորիայում հատուկ մշակաված համակարգչային համակարգում [2]:  Թեստում ազդակ  է հանդիսացել    էկրանի կապույտ ֆոնի վրա որոշակի ինտերվալով հայտնվող դեղին գույնի քառակուսին  (3x3 սմ. չափսի): Թեստն անցկացվել է երկու տարբերակով` տեսողական ազդակների ռիթմիկ (առաջին տարբերակ)  և առիթմիկ (երկրորդ տարբերակ) ներկայացմամբ: Ռիթմիկ տարբերակում ազդակները տրվել են 1 վրկ ինտերվալով, քանակը կազմել է 128,  թեստի տևողությունը`  3 րոպե, պատասխան ռեակցիայի ժամանակային լիմիտը սահմանվել է 100 մվրկ: Երկրորդ տարբերակի  դեպքում ազդակները ներկայացվել են պատատահական (առիթմիկ) հաջորդականությամբ, 1-3վրկ ինտերվալով, ազդակների քանակը` 256, տևողությունը` 12.5 րոպե, ժամանակային լիմիտը` 100-300 մվրկ:  Սահմանված ժամանակային լիմիտից շուտ և ուշ ֆիքսած ռեակցիաները ծրագրի կողմից խոտանվել են,  սակայն այդպիսի պատասխանների քանակով դատել են հետազոտվողների գերդրդվածության (IRIR) և պարոքսիզմալ արգելակման (INHB) մասին: Համակարգչային ծրագիրը թեստի ավարտից հետո` ռեակցիաների ժամանակի դինամիկ շարքի ինտերվալոգրամի հիման վրա տվել է ՏՇՌ ժամանակի բաշխման հիստոգրամը, ըստ որի հաշվարկվել են ստանդարտ ցուցանիշներ, ինչպիսիք են տեսաշարժիչ ռեակցիաների գաղտնի շրջանները (M), միջին արժեքի ստանդարտ շեղումը (SD),  վարիացիայի գործակիցը (CV%), թեստի կատարման ընթացքում հոգնածության մակարդակը բնութագրող ցուցանիշը (DYN): Որոշվել է նեյրոդինամիկ գործընթացների ռեակտիվության մակարդակը (NPR), դրդողականության գործընթացի տոնուսը (TEP), ԿՆՀ ֆունկցիոնալ հնարավորությունները (FSNS) և  հաշվարկվել է ինտեգրալ ցուցանիշ`  ԿՆՀ ֆունկցիոնալ վիճակի ինդեքսը (IFS): Ստացված ցուցանիշների հարաբերակցությունը ուսումնասիրվել է նկարագրական վիճակագրության, կոռելյացիոն և ռեգրեսիոն վերլուծության մեթոդներով: Արդյունքների  արժանահավատությունը որոշվել է ըստ Ստյուդենտի  t  չափանիշի: 

Արդյունքները և դրանց քննարկումը

Ռեֆլեքսամետրիկ թեստի երկու տարբերակները, չնայած արտաքին նմանությանը, էապես տարբերվել են միմյանցից ինչպես իրենց բարդության աստիճանով, այնպես էլ ըստ ֆիզիոլոգիական առանձնահատկությունների: Առաջին տարբերակում որոշվել է մշակվող ժամանակային ստերիոտիպի պայմաններում ի պատասխան ռիթմիկ ներկայացված տեսողական ազդակների համապատասխան արագությամբ և ճշտությամբ շարժողական ռեակցիա ցուցաբերելու հետազոտվողների ունակությունը (ռիթմի յուրացում): Երկրոդի դեպքում որոշվել է մոնոտոն-երկարատև, մեծ լարում և ուշադրություն պահանջող  աշխատանքի  պայմաններում տեսաշարժիչ ռեակցիաների արագության դինամիկան:

 Երկու տարբերակների ցուցանիշների համեմատական վերլուծությունը ցույց տվեց, որ տեսողական ազդակների ռիթմիկ ներկայացման դեպքում M-ը 17%-ով (p‹ 0.001), փոքր է պատահական ներկայացմամբ թեստի համապատասխան ցուցանիշից (Աղյուսակ): Առաջին տարբերակում երկրորդի համեմատությամբ վարիացիայի – CV և գերդրդվածության – IRIR ցուցանիշները 18% և 43% (p< 0.001) համապատասխանաբար, բարձր են: Հոգնածության մակարդակը բնութագրող ցուցանիշը – DYN  26% (p< 0.001) փոքր է երկրորդ տարբերակի համապատասխան ցուցանիշից: Երկու տարբերակներում դիտարկված  մյուս ցուցանիշների` NPR,  TEP,  FSNS,  IFS միջև էական և արժանահավատ տարբերություններ չեն արձանագրվել: 

 Ռիթմիկ ընթացքով թեստի դեպքում հետազոտվածները, ի տարբերություն առիթմիկ ներկայացման, կարողացել են ցուցաբերել  պատասխան ռեակցիայի համարժեք արագություն և ճշտություն առաջադրված ռիթմը յուրացնելու համար, սակայն  դա կատարել են բավականին լարված վիճակում, ինչի մասին են վկայում CV և IRIR ցուցանիշների բարձր արժեքները: Միևնույն ժամանակ, առաջին տարբերակում DYN-ցուցանիշի նվազ արտահայտվածությունը երկրորդի համեմատությամբ, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված է այն հանգամաքով, որ թեստը երկարատև չի եղել և երիտասարդ տարիքի հետազոտվողների մոտ հոգնածություն չի առաջացրել:

 Հայտնի են աշխատանքներ, որտեղ տեսողական ազդակներն ռիթմիկ և պատահական հաջորդականությամբ ներկայացնելու դեպքում պատասխան ռեակցիայի ժամանակը ավելի փոքր է ռիթմիկ ընթացքով  թեստում, ինչն ըստ հեղինակների տեսակետի, կապված է սպասվող ազդակի հավանական կանխատեսման հետ [10]: Մեր կարծիքով առաջին տարբերակում դրսևորված գաղտնի շրջանի փոքր արժեքները պայմանավորված են նաև այդ հանգամանքով:

 Պարզաբանվել են տարբեր ցուցանիշների միջև նկատվող կոռելյացիոն և գծային ռեգրեսիոն կապերի առանձնահատկությունները: Ներթեստային կոռելյացիոն վերլուծությունը ցույց տվեց, որ գաղտնի շրջանի և փոփոխականության ցուցանիշների միջև առկա են արտահայտված դրական կապեր. առաջին տարբերակում կոռելյացիայի գործակիցը` r =0.57, երկրորդում  r =0.66: Ավելի ցայտուն բացասական կապ է հայտնաբերվում M և FSNS (r = -072) և  M և IFS (r = -0.73) ցուցանիշների միջև: Համանման կոռելյացիա է նկատվում SD և  IFS ցուցանիշների միջև (r = -056), որոնց ռեգրեսիոն վերլուծության սկատերոգրամը պատկերված է նկ. 1-ում: 

Աղյուսակ 

Տեսողական ազդակների ռիթմիկ (Ա: և առիթմիկ (Բ: ներկայացմամբ ընթացող ռեֆլեքսամետրիկ թեստի երկու տարբերակներում  գրանցված տեսա-շարժիչ ռեակցիաների հիմնական  ցուցանիշները բոլոր հետազոտվածների մոտ և առանձնացված խմբերում (M±σ):

Ծանուցում.  Հապավումների բացատրությունները նայել տեքստում; n – հետազոտվածների քանակը; p- խմբերի   միջև արժանահավատությունը ըստ  Ստյուդենտի  t-չափանիշի 

(***  - p< 0.001, ** - p < 0.01,  * - p < 0.05  համապատասխանաբար):

Նկ. 1 Տեսողական ազդակների ռիթմիկ ներկայացմամբ տարբերակի ցուցանիշների  փոխկապվածության սկատերոգրամը  ըստ  ԿՆՀ ֆունկցիոնալ վիճակի ինդեքսի (IFS)  և   ռեակցիայի  ժամանակի փոփոխականության (SD) տվյալների: Սկատերոգրամներում տրենդները համապատասխանում են գծային ռեգրեսիայի հավասարումներին:  Կետագծերով արտահայտված են վերլուծվող ցուցանիշների ռեգրեսիոն կապվածության 95% արժանահավատ ինտերվալները: 

Տրենդի վայրընթաց ուղղվածությունը վկայում է ցուցանիշների միջև բացասական կապի մասին: ԿՆՀ ֆունկցիոնալ վիճակի ինդեքսի և փոփոխականության միջև ինչպես առաջին, այնպես էլ երկրորդ տարբերակներում նկատվում է  լավ արտահայտված բացասական կապվածություն: 

 Ինչպես նշվեց, առիթմիկ ընթացքով տարբերակում ռիթմիկի համեմատությամբ, զգալիորեն մեծ է ռեակցիայի ժամանակը և նկատում ենք, որ ավելի բարձր է փոփոխականության ցուցանիշը, որն արտահայտվել է դրական կոռելյացիայի համեմատաբար բարձր գործակցով: Ռիթմիկի դեպքում գաղտնի շրջանի տևողությունը փոքր է և դրան համապատասխան փոքր է փոփոխականության ցուցանիշը և կոռելյացիայի գործակիցը: Ուստի, պատասխան ռեակցիայի ժամանակի փոքր արժեքները դրսևորվում են փոփոխականության նվազ արտահայտվածությամբ, ֆունկցիոնալ հնարավորությունների բարձր մակարդակով, որով և բնութագրվում է թեստային խնդիրների կատարման հաջողվածությունը  և արդյունավետությունը: Հարկ է նշել, որ մեր կողմից ուսումնասիրված մեկ այլ հոգեբանական գործընթացի` վերբալ կարճատև հիշողության արդյունավետության և նրա փոփոխականության միջև բացահայտվել է նմանատիպ օրինաչափություն [1]: 

 Հետևաբար, տեսաշարժիչ ռեակցիաների ժամանակը և փոփոխականությունը սերտ կոռելյացիայի մեջ են գտնվում ուղեղի ֆունկցիոնալ հնարավորությունների հետ, արտահայտում են ուղեղային գործընթացների կարգավորիչ համակարգերի ընթացիկ վիճակը: 

 Հայտնի է, որ սեռային տարբերությունները դրսևորվում են մարդու օրգանիզմի բազմաթիվ ֆունկցիաներում` սոմատովեգետատիվ համակարգից մինչև նրա բարձրագույն նայրդային գործունեությունը: Միևնույն ժամանակ հոգեֆիզիոլոգիական գործընթացներում սեռային դիֆերենցիացիայի հարցը անբավարար է ուսումնասիրված, ուստի ներկայումս գույություն ունեցող պատկերացումները ավելի շուտ կրում են վարկածային բնույթ, քան հանդիսանում են գիտական տեսություն:

 Սեռային և անհատական-տիպային հատկանիշներով առանձնացված խմբերի միջխմբային համեմատությունը ցույց տվեց, որ առաջին տարբերակում ուսանողները ՏՇՌ գաղտնի շրջանի մեծությամբ գերազանցում են ուսանողուհիներին (16.2%-ով, p< 0.001 արժանահահավատությամբ): Հայտնի են աշխատանքներ, որտեղ նշվում է միջսեռային տարբերությունների փաստը ռեակցիայի արագության առումով, ընդգծվում է ռեակցիայի արագության ցուցանիշով տղաների  առավելությունը աղջիկների նկատմամբ [6], որը և հաստատվում է մեր հետազոտությունում: Էքստրա-ինտրավերտերի խմբերում գաղտնի շրջանի արժեքների  միջև տարբերությունները չնչին են և արժանահավատ բնույթ չեն կրում: Ազդակների առիթմիկ ներկայացման դեպքում ևս ուսանող-ուսանողուհիների խմբերում  նկատվում է ուսանողների արժանահավատ առավելությունն ուսանողուհիների նկատմամբ (7.5% -ով, p<0.01): DYN ցուցանիշի միջխմբային վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ ինչպես  երկարատև, մոնոտոն,  այնպես էլ   լարված աշխատանքի կատարման  ընթացքում ուսանողների հոգնածության ցուցանիշը նշանակալիորեն  և արժանահավատ փոքր է ուսանողուհիների համապատասխան ցուցանիշից: Ամենայն հավանականությամբ,  ուսանողները համեմատաբար լավ արդյունքի են հասնում նվազագույն էներգետիկ ծախսերի հաշվին: 

Էքստրա-ինտերավերտերի խմբերում ազդակների ռիթմիկ ներկայացմամբ տարբերակում էական տարբերություններ չեն արձանագրվել: Միևնույն ժամանակ երկարատև, մոնոտոն աշխատանքի պայմաններում նկատվում են ինտրավերտերի հոգնածության ցուցանիշի համեմատաբար փոքր արժեքներ,  ինչը հավանաբար  պայմանավորված է վերջիններիս անհատական առանձնահատկություններվ: Հայտնի է, որ ինտրավերտերը էքստրավերտերի համեմատությամբ, ավելի դիմացկուն են երկարատև, մոնոտոն աշխատանքի նկատմամբ,  այդպիսի պայմաններում նրանց ՖՎ բարձր մակարդակը կարող է համեմատաբար երկար ժամանակ պահպանվել [3]: 

Ուսումնասիրված մյուս ցուցանիշները – NPR; TEP;  FSNS և IFS գրանցված ռիթմիկ և առիթմիկ ընթացքով ռեֆլեքսամետրիկ  երկու թեստերում պատկերված են նկ.2-ում:

Նկ. 2. Ռեֆլեքսամետրիկ թեստերում ստացված մի շարք ցուցանիշների միջխմբային  առանձնահատկություններն  արտահայտող  դիագրամ: Նշանակումներ.  A – տեսողական ազդակների ռիթմիկ  և B – առիթմիկ  ընթացքով թեստերի համապատասխան ցուցանիշներ: M-ուսանողներ, W-ուսանողուհիներ. Հապավումների բացատրությունները նայել տեքստում: 

Ռեֆլեքսամետրիկ  առաջին թեստում ուսանողները գերազանցել են ուսանողուհիներին նյարդային համակարգի ֆունկցիոնալ հնարավորությունների մակարդակով (10.8%-ով, p< 0.01) և համեմատաբար բարձր ֆունկցիոնալ վիճակով (5.9%-ով, p< 0.01): Ազդակների պատահական ներկայացման դեպքում  բացի FSNS և IFS ցուցանիշների արժանահավատ տարբերություններից, ուսանողների մոտ ուսանողուհիների համեմատությամբ նկատվում  է դրդողականության արտահայտված առավելություն: Էքստրա-ինտրավերտերտերի միջև ըստ վերը նշված ցուցանիշների, երկու տեստերի արդյունքներում էլ տարբերություններ չեն արձանագրվել: 

Այսպիսով պարզ դարձավ, որ

• տեսողական ազդակների առիթմիկ ներկայացման դեպքում ռիթմիկի  համեմատությամբ, զգալիորեն մեծ է պատասխան ռեակցիաների գաղտնի շրջանը:
• ուսանողների մոտ, ուսանողուհիների համեմատությամբ, դիտվել է պատասխան ռեակցիների մեծ  արագություն;
• բացահայտվում է արտահայտված դրական կոռելյացիա պատասխան ռեակցիաների գաղտնի շրջանի և նրա փոփոխականության ցուցանիշների միջև:
• պատասխան ռեակցիաների գաղտնի շրջանների փոփոխականության ցուցանիշները ենթադրաբար կարող են հանդիսանալ գլխուղեղի ընթացիկ ֆունկցիոնալ վիճակի փոփոխման չափորոշիչներ: 

Գրականություն

1. Թադևոսյան Ն.Է., Գևորգյան է.Գ., Վահանյան Լ.Գ., Թադևոսյան Ի.Գ., Կոստանյան է.Գ., Մալոյան Վ.Հ., Հայրապետյան Ն.Ա. Վերբալ կարճատև հիշողության ցուցանիշների ուսումնասիրությունը ուղեղի ֆունկցիոնալ վիճակի գնահատման համար: ՙՀայաստանի բժշկագիտություն՚, ՀՀ ԳԱԱ, 2010, հ. L, 2, էջ 109-117:  
2. Геворкян Э.Г. Создание методов компьютерной диагностики общего функционального состояния организма. В сб.: Современные аспекты радиационной медицины. Ереван, 1995, с.  8-11.
3. Григорян В.Г., Агабабян А.Р. ЭЭГ – показатели функционального состояния оператора при длительной монотонной работе на компьютере. Журн. ВНД, 1999,  т. 49,  2, с. 220-226.
4. Зайцев А.В., Скорик Ю.А. Математическое описание распределения времени сенсомоторных реакций. Физиология человека, 2002, т.28, 4, с. 123-126. 
5. Лебедева И.С., Изнак А.Ф., Сулейман Х.С. Межполовые различия во взаимосвязи ЭЭГ и параметров зависимости времени реакции от интенсивности звука. Научный центр психического здоровья РАМН. М., 1994, с. 5-15.
6. Лоскутова Т.Д. Оценка функционального состояния центральной нервной системы человека по параметрам простой двигательной реакции. Физиол. журн. СССР,1975, т. 61, 1, с. 6 – 11. 
7. Лоскутова Т.Д. Время реакции как психофизиологический метод оценки функционального состояния центральной нервной системы. В кн.: Нейрофизиологические исследования  в экспертизе трудоспособности. Л., 1978,  с. 165-194.
8. Минх А.А. Общая гигиена. М.,  1997. 
9. Попова Т.В., Корюкова Ю.И., Маркко Д.А. Центральные механизмы утомления при локальной мышечной деятельности статистического характера. Физиология человека, 2007, т. 33, 4, с.  95 - 101.   
10. Фейнгенберг И.М. Быстрота моторной реакции и вероятностное прогнозирование. Физиология человека,  2008, т. 34, 5, с.  51-61, с.  95 - 101.  
11. Eysenk H. J. The biological  basis of personality. Springfield, 1967.

Հարցեր, պատասխաններ, մեկնաբանություններ