Գերբարձր հաճախականության էլեկտրամագնիսական դաշտի (ԳԲՀ ԷՄԴ) ազդեցությունը կենդանի օրգանիզմների վրա վաղուց է գրավում  հետազոտողների և գործնական առողջապահության մասնագետների ուշադրությունը իր հավանական, թեպետև ոչ բավարար ուսումնասիրված տվյալներով: 

Հայտնի է, որ արդյունաբերության, գիտության բնագավառներում և զինվորական գործում միկրոալիքների լայն կիրառման հետևանքով աճում է այն անձանց թիվը, ովքեր մասնակցում են ԳԲՀ ԷՄԴ գեներատորների գործարանային պատրաստմանը, փորձարկմանը, շահագործմանն ու վերանորոգմանը: 

ԳԲՀ ԷՄ դաշտը նյութի հատուկ տեսակ է: Տարբերում են ռադիոալիքներ (բարձր հաճախականությանª ԲՀ, ուլտրաբարձր հաճախականությանª ՈւԲՀ, գերբարձր հաճա-խականությանª ԳԲՀ), ինֆրակարմիր, տեսանելի (լույս), ուլտրամանուշակագույն (ՈւՄ) ճառագայթներ, ռենտգենյան և գամմա-ճառագայթներ: Այս բաժանման հիմնական ֆիզիկական չափորոշիչը ալիքի երկարությունն ու հաճախականությունն են: Մասնավորապես, ԳԲՀ ԷՄ դաշտի մեջ են մտնում էլեկտրամագնիսական ալիքները, որոնց հաճախականությունը 3x108 -ից մինչև 3x1011 է, իսկ ալիքի երկարությունըª 1 մմ-ից մինչև 100 սմ: Տարբերում են նրա մմ, սմ և դմ դիապազոններ [1]:

Համարվում է, որ ԳԲՀ ԷՄ կամ միկրոալիքների կարևոր չափորոշիչ է դրա ինտեն-սիվությունը, այսինքնª էներգետիկ բնութագիրը: Այն գնահատվում է էներգիայի հոսքի խտության (ԷՀԽ) մեծությամբ` ճառագայթման էներգիայով, որն անցնում է ալիքների տարածմանն ուղղահայաց 1 սմ2 մակերեսով: Չափման միավորներեն են վտ/սմ2 կամ մվտ/սմ2, մկվտ/սմ2:

ԳԲՀ ԷՄ դաշտի կենսաբանական ազդեցության ուսումնասիրությունը հանգեցրել է այն եզրակացության, որ ճառագայթահարվող օբյեկտի մակերևույթին ընկնող ամբողջ էներգիան չէ, որ ներգործում է, այլ այն մասը, որը կլանվում է տվյալ օբյեկտի կողմից: Ցույց է տրվել, որ միկրոալիքների էներգիայի ընդհանուր քանակից սովորաբար կլանվում է 50 տոկոսից ոչ ավելին, մնացած մասն անդրադառնում է: Ընդ որում կլանման ու ներթափանցման մեծությունը որոշվում է հյուսվածքի բնույթով, դրա դիէլեկտրիկ հատկություններով և ԳԲՀ ԷՄ դաշտի ալիքի երկարությամբ: Ներթափանցման խորությունը մոտավորապես հավասար է ալիքի երկարության 1/10 մասին [2,5]:

Ներկայումս հաստատված է, որ միայն վերը նշված ֆիզիկական չափորոշիչները բավարար չեն ԳԲՀ ԷՄԴ կենսաբանական ազդեցության էությունը պատկերացնելու համար: Տարբերում են միկրոալիքների ջերմային (ԷՀԽ-ը գերազանցում է 10 մվտ/սմ2) և ոչ ջերմային կամ յուրահատուկ (ԷՀԽ-ը ավելի քիչ է քան 10 մվտ/սմ2) ազդեցություն: Նման բաժանումը, բնակա-նաբար, որոշակի առումով պայմանական է, քանի որ ջերմային արդյունք առաջացնող չափաքանակների դեպքում հյուսվածքների տաքացումը գերազանցում է (ծածկում է) յուրահատուկ ազդեցությունը:

Կենդանի օրգանիզմների վրա ԳԲՀ ԷՄԴ ազդեցության մեխանիզմների վերաբերյալ առա-ջադրվել են մի քանի վարկածներ: Ներկայացնենք դրանցից առավել տարածվածները:

Այսպես, ըստ Ա.Ս. Պրեսմանի [8] ԳԲՀ ԷՄԴ փոքր չափաքանակների ներգործության դեպքում ներբջջային օրգանելների մակարդակում տեղի է ունենում կետային տաքացում: Ընդ որում, այնպիսի միկրոկառուցվածքներ, ինչպիսիք են ռիբոսոմներն ու միտոքոնդրիումները, ավելի արագ են տաքանում, քան նվազ ջերմային հաղորդականությամբ օժտված և դրանց կողքին գտնվողները: Այս ամենը ի վերջո հանգեցնում է բջջի կենսագործունեության խանգարման:

Բավական տարածված էր սպիտակուցի ոչ ջերմային կոագուլյացիայի մասին վարկածը, ըստ որի ԳԲՀ ԷՄԴ ներգործության դեպքում տեղի է ունենում սպիտակուցային մոլեկուլի անցում գրգռված վիճակի, ինչը հետագայում հանգեցնում է ձևախախտումների ու սպիտակու-ցային շղթաների քայքայման (խզման):

Ա.Ս. Պրեսմանը ենթադրում էր, որ ԳԲՀ ներգործության ժամանակ փոխվում է կալիում-նատրիում գրադիենտը, որն իր հերթին բարձրացնում է բջիջների թաղանթների թափանցելիությունը: Դրանով հանդերձ, ըստ նրա, բջջի ներսում գոյություն ունեն հատուկ կառուցվածքներ, որոնք պատասխանատու են նրա ֆունկցիաների էլեկտրամագնիսական կարգավորման համար [6]: 

Մի շարք տվյալների համաձայն ԳԲՀ ԷՄ դաշտի ազդեցության տակ փոխվում է ճառագայթահարված ռեցեպտորների գրգռականությունը, հորմոնների, վիտամինների ու ֆերմենտների ակտիվությունը, այլ կերպ են ընթանում ազդակների սինապտիկ փոխանցման պրոցեսները, խախտվում է ազդեցության հոսանքերի տարածումը և այլն:

Հաստատվել է, որ ԳԲՀ ալիքների ազդեցության տակ օրգանիզմում առաջանում են երկու կարգի փոփոխություններª հարմարողական և ախտաբանական:

Հարմարողական ռեակցիաները պայմանականորեն բաժանվում են հատուկ և ոչ հատուկ ձևերի: Ընդ որում, հատուկ ռեակցիաները ճառագայթահարված օրգանիզմի պատասխանն են գերտաքացմանը (հիպերթերմիային) ու բնորոշվում են շնչահեղձությամբ, քրտնարտադրությամբ, հաճախասրտությամբ, անոթների լայնացմամբ, իսկ ոչ հատուկ հարմարողական ռեակցիաների երևան գալը ԿՆՀ ու ներզատիչ գեղձերի ռեֆլեկտոր պատասխանն է: Այն սկզբում արտահայտվում է ԿՆՀ գրգռմամբ, ներզատիչ գեղձերի գործունեության ուժեղացմամբ: Հաջորդ փուլում նկատվում է հակադարձ պատկերª ներզատիչ գեղձերի ռեֆլեկտոր գործունեության և ֆունկցիայի ընկճում[7,8]:

ԳԲՀ ներգործության դեպքում ախտաբանական փոփոխությունները լինում են հետևյալ տեսքով.

1. հիպերթերմիայի հետևանքով այրվածքներ, արյունազեղումներ, ամորձիների դեգեներատիվ փոփոխություններ,
2. շնչառական, սրտանոթային համակարգերի գործունեության խանգարումներ,
3. նեյրոցիրկուլյատոր ասթենիա, ասթենիկ համախտանիշ, սեռական թուլություն` որպես փոքր ինտենսիվության միկրոալիքների կրկնակի ներգործության նկատմամբ հիմնական կարգավորող մեխանիզմների խանգարումների արտահայտություն:

Հաստատված է, որ միկրոալիքների ներգործության դեպքում առաջանում է կենսաբանական կուտակման երևույթ: Գոյություն ունի դրանց կրկնակի ճառագայթահարման դեպքում օրգանիզմի և օրգան համակարգերի հարմարվողականություն, որը նախորդից բաժանվում է որոշակի ժամանակահատվածով: Նկատվում է նաև առաջացած փոփոխությունների մեծ մասի արագ հակադարձելիություն:

Վերջին տարիներին փորձարարական հետազոտություններով ապացուցվել է, որ ոչ ջերմային ինտենսիվությամբ միկրոալիքային ներգործության կենսաբանական հետևանքները կապված չեն հյուսվածքի, օրգանի տաքանալու հետ, քանի որ սովորական մեթոդներով ոչ մի տաքացում համանման երևույթներ չի առաջացնում: Հաստատվել է, որ ԳԲՀ ԷՄԴ էներգիայի հոսքի ամենանվազագույն խտությունը, որն անհրաժեշտ է լուրջ կենսաբանական փոփոխություններ առաջացնելու համար, զգալիորեն փոքր է այն ջերմային էներգիայի քանակի համեմատությամբ, որը օրգանիզմը տալիս է արտաքին միջավայրին: Հաշվարկները ցույց են տվել, որ այն անգամ չի հանգեցնում հյուսվածքների ջերմաստիճանի տեղային բարձրացմանը 0,10C-ից ավելի:

Պակաս կարևոր չէ նաև այն, որ բազմաբջիջ օրգանիզմների համար գերբարձր հաճա-խականության համախտանիշը կարող է կապված չլինել տվյալ օրգանի կամ համակարգի վրա դրանց անմիջական ներգործության հետ: Վերջինս նշանակում է, որ բացառվում է ուղղակի (անմիջական) էներգետիկ ներթափանցումը, քանի որ հեռավորությունն այն տեղից, որի վրա ընկնում է ճառագայթումը, մինչև համապատասխան օրգանները կամ համակարգերը, կարող է հարյուրապատիկ և հազար անգամ գերազանցել այն հեռավորությունը, որի վրա էներգիայի հոսքի խտությունը հյուսվածքներում կորուստների պատճառով զգալի չափով նվազում է: Ընդ որում ենթադրվում է միկրոալիքների ազդեցության հնարավոր իրականացումը ակուպունկտուրայի կետերի միջոցով:

Այժմ հրապարակված են որոշ աշխատանքներ, որոնք ցույց են տալիս, որ միկրոալիքները օժտված են ինֆորմացիոն հատկություններով: Բացահայտվել է ճառագայթահարման ինտենսիվությունից ԳԲՀ ԷՄԴ կենսաբանական ազդեցության հետևանքի կախվածության շեմային բնույթի առկայությունը: Հայտնի է, որ վերջին հանգամանքը ինֆորմացիոն համակարգերի աշխատանքի պարտադիր պայմանն է: Սա ամենևին չի նշանակում, որ ԳԲՀ ԷՄԴ ոչ ջերմային ինտենսիվության ներգործության դեպքում էներգետիկ ազդեցություն ընդհանրապես չկա, քանի որ ազդեցության էներգետիկ շեմը ցանկացած դեպքում անհրաժեշտ է: Այսինքն, շեմային բնույթն առկա է նաև էներգետիկ ներգործությունների ժամանակ, սակայն նման դեպքում կենսաբանական ազդեցությունը կախված է ճառագայթման էներգետիկ մակարդակից, ինչն աղավաղում է ինֆորմացիոն պատկերը: Ընդ որում, ԳԲՀ ազդեցության դեպքում օրգանիզմի կենսաբանական պատասխանի բնույթը կախված է հենց դրա հաճախականությունից: Այլ կերպ ասած ԳԲՀ ԷՄԴ-օրգանիզմ համակարգում ինֆորմացիայի կրողը հաճախականությունն է [10]:

Էներգիայի փոքր քանակը, որն անհրաժեշտ է օրգանիզմի կենսագործունեության վրա միկրոալիքների զգալի ազդեցություն ունենալու համար, այդ ազդեցության առանձնահատկությունները, արդյունքների բարձր վերարտադրելիությունը վկայում են, որ օրգանիզմ ներթափանցելով այդ ճառագայթները որոշակի (ռեզոնանսային) հաճախա-կանություններում կարող են ձևափոխվել ինֆորմացիոն ազդանշանների, որոնք իրականացնում են օրգանիզմում վերականգնողական կամ հարմարողական պրոցեսների կառավարումն ու կարգավորումը:

Պակաս կարևոր չէ այն ենթադրությունը, որ կենդանի օրգանիզմների վրա միկրոալիքների ինֆորմացիոն ազդեցությունը կապված է որոշակի կառուցվածքների ստեղծման հետ և, որ բազմիցս կրկնվող ճառագայթահարումների անցկացումը չի խանգարում բջիջների կիսվելուն, որ անգամ անավարտ ենթակառուցվածքները կարող են փոխանցվել հաջորդող գեներացիաներին և ավարտվել նրանց կողմից: Չի բացառվում, որ նշված պրոցեսը կախված է շարժուն գեների ակտիվությունից:

Այսպիսով, ԳԲՀ ԷՄԴ ոչ ջերմային ազդեցության մեխանիզմի մասին բազմաթիվ վարկածներն ու ենթադրությունները մեկ անգամ ևս ցույց են տալիս, որ հարցը կարիք ունի հետագա ուսումնասիրության [9]: 

Ելնելով գերբարձր հաճախականության էլեկտրամագնիսական դաշտի ոչ ջերմային ինտենսիվության կենսաբանական ազդեցության մասին վերն ասվածից, կարելի է եզրակացնել, որ միկրոալիքային ազդեցության բազմազան բնույթը, հատկապես արդեն ուրվագծվող ինֆորմացիոն հատկությունները, կարող են արմատապես փոխել գոյություն ունեցող տեսությունները շրջակա միջավայրի և մարդու օրգանիզմի միջև փոխազդեցությունների մասին և որոշակիորեն հիմք դառնալ արտաքին միջավայրի այս ֆիզիկական գործոնի հետ երկարատև մասնագիտական շփում ունեցող անձանց օրանիզմում ամենաբազմազան երևույթների առաջացման ուսումնասիրության համար:

Գրականություն

1. Аппенянский А.И. Санитарный надзор за неионизирующим излучением, М., 1986.
2. Галстян С.Г. Функциональное состояние желудка у работающих с генераторами микро¬волн. В сб. научн. работ ВМФ при Куйбышевском. мед. ин-те, Куйбышев, 1986, Вып. 13, с.76-78.
3. Гембицкий Е.В. О последствиях воздействия СВЧ поля. Военно-медицинский журнал, 1972, 10, с. 58-63.
4. Гордон З.В. Вопросы гигиены труда и биологического действия радиоволн различных диапа-зонов. Вест. АМН СССР, 1964, 7, с. 42- 49.
5. Девятков Н.Д., Голант М.Б., Бецкий О.В. Миллиметровые волны и их роль в процессах жизнедеятельности, М., 1991.
6. Думанский Ю.Д., Сердюк А.М., Лось И.П. Влияние электромагнитных полей радиочастот на человека. Киев, 1975.
7. Мурашов Б.Ф., Тарантей Л.П., Горбань В.Л., Черенков Л.З. Астенические состояния, обусловленные длительным воздействием микроволн. В кн.: Сб. науч. работ врачей Приволж. воен. округа. Куйбышев, 1976, с. 102-108.
8. Пресман А.С. Электромагнитные поля и живая природа. М.,1968.
9. Тягин Г.В. Клинические аспекты облучения СВЧ диапазона. М., 1971.
10. Холодов Ю.А. Мозг в электромагнитной паутине. М., 1982.